Η Νάξος ελαύνει στον χώρο της λογιοσύνης και των γεωγραφικών εκδόσεων, όπως και η υπόλοιπη νησιωτική Ελλάδα, με το “Liber Insularum Archipelagi”, ένα πρωτοπόρο χαρτογραφικό χειρόγραφο έργο, του Cr. Buοndelmonti, στις αρχές του 15ου αιώνα, που έγινε και πρότυπο για τα μεταγενέστερα νησολόγια, όπως αυτά των B. dalli Sonetti (1485) και Β. Bordone (1547). Ο Sonetti συνοδεύει τους χάρτες με έμμετρα κείμενα, ενώ ο Bordone σημειώνει στους ιδιότυπους χάρτες του πληροφορίες, μεταξύ άλλων, για τους μύθους, το κλίμα και την ιστορία του νησιού.

Προς τα τέλη του 16ου αιώνα η Νάξος εμφανίζεται στο πρωτοποριακό για την εποχή του νησολόγιο (1574) του G. Fr. Camocio, το οποίο επηρέασε μεταγενέστερα νησολόγια, όπως αυτό του G. Rosaccio (1598). Όπως όλα τα έργα του είδους, το νησολόγιο του Antonio Millo (1582-91) εμπλουτίζεται από χαρακτικά που είχαν ήδη δημοσιευθεί σε έντυπες εκδόσεις της εποχής. Στους χάρτες των νησολογίων του, και σε αυτόν της Νάξου φυσικά, ο Αντώνιος σημειώνει τα επικίνδυνα σημεία πλεύσης, και χρησιμοποιεί τα τοπωνύμια των πορτολάνων της εποχής.

Ο T. Porcacchi κυκλοφόρησε μία πολύ πετυχημένη έκδοση (1620) νησολογίου με τη νέα τεχνική στην χάραξη, αυτήν της χαλκογραφίας. Η τεχνική αυτή επέτρεπε περισσότερες λεπτομέρειες, μεγαλύτερη ακρίβεια, πυκνότητα πληροφοριών, και καθιερώθηκε σταδιακά σε όλα τα εικονογραφημένα έργα μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, οπότε προτιμήθηκε βαθμιαία η λιθογραφία. Στην έκδοση του Μ. Boschini, μικρό νησολόγιο και όμορφο δείγμα της βενετσιάνικης χαρακτικής των μέσων του 17ου αιώνα, ο χάρτης της Νάξου, όπως και όλοι οι άλλοι, συνοδεύεται με επεξηγηματικό κείμενο ιστορικο-γεωγραφικού περιεχομένου. Το νησολόγιο του Fr. Piacenza (1688) περιλαμβάνει χάρτες με εξαιρετική χάραξη και πλούσιο αφηγηματικό υλικό για τα νησιά του Αιγαίου πελάγους αλλά και την Κύπρο και την Πελοπόννησο.

Στο πλούσιο σε περιεχόμενο έργο ("Archipel", 1688) του Ol. Dapper (που ξεχώρισε με τα εξαιρετικής τεχνικής χαρακτικά και το οποίο βασίστηκε κυρίως σε πηγές της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας, πορτολάνους, νησολόγια, σύγχρονές του περιηγητικές μαρτυρίες και έγκυρους χάρτες της εποχής) υπάρχει πίνακας με αρχαία νομίσματα της νήσου.  Οι εξαιρετικής χάραξης χάρτες της αρχαίας Ελλάδος του J. Laurenberg (1660) συνοδεύονται από επεξηγηματικά ιστορικο-γεωγραφικά κείμενα, όπου αναγνωρίζουμε την βαθιά λόγια γνώση του δημιουργού. Στο έργο του παραδίδεται πίνακας με αρχαίο νόμισμα της νήσου. H Νάξος αναφέρεται και σε έργα της Γεωγραφικής Ακαδημίας των Αργοναυτών (V.M. Coronelli, 1707)

Στην πολύτιμη για τον πλούτο των πληροφοριών έκδοση (1717) του J. Pitton de Tournefort, που κυκλοφόρησε μετά το ταξίδι του στο Αιγαίο πέλαγος και απετέλεσε έκτοτε οδηγό για τους ταξιδιώτες και τα δρομολόγια τους στο Αρχιπέλαγος, οι εικόνες για τη Νάξο αφορούν τις ενδυματολογικές συνήθειες των γυναικών, δείγματα από την αξιόλογη χλωρίδα του νησιού και μία άποψη του λιμανιού. Ανάμεσα στα εκατό χαρακτικά του J.B. Van Mour, που απεικονίζουν ενδυμασίες και εθνότητες της Ανατολής, έκδοση (1714) που έγινε πολύ δημοφιλής στη Δυτική Ευρώπη, η “Γυναίκα της Νάξου” εντυπωσίασε με την ασυνήθιστη φορεσιά. Έναν αιώνα αργότερα, η γυναικεία ενδυμασία απεικονίζεται, όχι πια τόσο επιβλητική, στο πολύ αξιόλογο “Λεύκωμα”, του Oc. Dalvimart (1804), με ανθρώπινους τύπους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Iσότονα με το κείμενό του, τα σχέδια, με μια ιδιαίτερη ματιά και σπάνια θέματα, του Γάλλου ταξιδιώτη A.L. Castellan συμπληρώνουν τον ευγενικό αφηγηματικό του λόγο και την κομψή, πολύτομη, μικρού σχήματος έκδοση (1812).

Στο μεγαλόπνοο έργο του M.G.F.A. Choiseul-Gouffier, το οποίο εξέφρασε με έναν νέο και πρωτότυπο τρόπο το αρχαιόφιλο και φιλελληνικό πνεύμα της εποχής του, ενώ εισήγαγε (τέλος 18ου- αρχές 19ου αι.) την «εικόνα» ως πρωτεύον στοιχείο σε ταξιδιωτικό χρονικό, αποδίδονται σε χαλκογραφίες η Χώρα της Νάξου, χάρτης της νήσου, κάτοψη και σχέδια αρχαιολογικής τοποθεσίας και οι κάτοικοι σε στιγμές καθημερινού βίου, αλλά σε πολύ τολμηρή για την εποχή παρουσίαση.

Σε ένα από τα σημαντικά χρονικά της προεπαναστατικής περιόδου που κυκλοφόρησαν, αυτό του οξυδερκή και διορατικού Ed.D. Clarke (1814), απεικονίζονται τα εντυπωσιακά ερείπια στην είσοδο του λιμένα της νήσου.Το Λεύκωμα (J.B.B. Eyriès, στα 1827) με ανθρώπινους τύπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αν και αντιγράφει παρεμφερές έργο, συγκαταλέγεται από τα πιο προσεγμένα του είδους των αρχών του 19ου αιώνα.

Αξιoπρόσεκτος είναι ο χάρτης της νήσου στον Άτλαντα  που συνοδεύει την έκδοση που επιμελείται ο J.B.G.M Bory de St. Vincent (1823). Σχέδια υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας και τεχνικής συνοδεύουν τις καίριες παρατηρήσεις των μελών του Τμήματος Αρχιτεκτονικής και Γλυπτικής της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής του Μοριά, υπό τη διεύθυνση του G.A. Blouet, πάνω στα μνημεία και τους τόπους που είχαν αναλάβει να ερευνήσουν. Τα πορίσματα των μελετών αυτών και τα σχέδια που τα συνοδεύουν, τα οποία αφορούν και τις Κυκλάδες και τα οποία κυκλοφόρησαν σε τρεις μνημειώδεις τόμους (1831, 1833, 1838), συνέβαλαν πολύ στην διαμόρφωση της εικόνας των μνημείων και έγιναν εγχειρίδιο αναφοράς για κάθε μελλοντική σχετική μελέτη. 

Σε ένα πολύ πετυχημένο έργο, μετά την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους, αυτό του Chr. Wordsworth (περισσότερο ιστορικο-αφηγηματικό παρά περιηγητικό) συναντάμε, σε επανέκδοση του 1882, (αλλά και στην έκδοση Chr. Wordsworth στα 1841 )άποψη του όρους Ζα της Νάξου, την οποία δανείζεται από την αντίστοιχη λιθογραφία της έκδοσης του «Άτλαντα» της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής, αλλά αποδίδει με πιο ανάλαφρη εικαστική εκδοχή.

Στο Λεύκωμα (1984) μάς παραδίδονται αξιολογότατες και σπάνιες ξυλογραφίες από το πρωτοπόρο εβδομαδιαίο βρετανικό περιοδικό “The Illustrated London News” (1842-1885) και το συγγενές “The Graphic” (1869-1885). Απεικονίζονται τοποθεσίες, πρόσωπα και γεγονότα (πολιτικά, κοινωνικά, πολεμικά), που αφορουν και τη Νάξο, από το 1842 έως το 1885.

Σταθμός στις φωτογραφικές αποτυπώσεις έμεινε το έργο του F.F. Boissonnas (πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα). Έτσι και για τη Νάξο, ο φημισμένος φωτογράφος περιβάλλει με φως, τοπία και ανθρώπους σε εικόνες που διδάσκουν τον αλληλοσεβασμό (στο D. Baud-Bovy / Fr. Boissonnas  στα 1919). Οι φωτογραφίες του απεικονίζουν μεταξύ άλλων την «Πορτάρα», ορμίσκους, το σπήλαιο, τη Χώρα, εκκλησίες, κατοίκους σε ειδυλλιακές τοποθεσίες αλλά και αγροτικές σκηνές που τις συνδέει εμπνευσμένα με μυθολογικές μορφές.

Ξυλογραφίες, έγχρωμες αναπαραγωγές ακουαρέλας και φωτογραφίες (1935) αποδίδουν  τον ενθουσιασμό και την αγάπη του Fr. Perilla για τις Κυκλάδες, και τη Νάξο φυσικά, καθώς και την καλλιτεχνική του ευαισθησία. 

 Σύνταξη: Ιόλη Βιγγοπούλου