Η Νότιος Ιταλία, η οποία περιλαμβάνει βέβαια και τη Σικελία, έχει σε όλη την παράκτια περιοχή της αρχαίες ελληνικές αποικίες. Τα μνημεία στο νότιο άκρο της ιταλικής χερσονήσου δεν είναι παντού εμφανή και όρθια. Σε κάποιες μόνον αρχαίες πόλεις, όπως στην Ποσειδωνία (σημερινό Paestum), οι αρχαίοι ναοί στέκουν εντυπωσιακοί και σχεδόν ακέραιοι. Μια άλλη πόλη, με έντονες στον ευρύτερό της χώρο αρχαίες ελληνικές μνήμες είναι η Νεάπολη (σημερινή Νapoli). Οι περιηγητές άλλοτε από/προς το ταξίδι τους στην Ανατολή και άλλοτε με προορισμό την ίδια την Ιταλία επισκέφτηκαν τις πλούσιες σε αρχαιοελληνικό παρελθόν αυτές περιοχές και κόσμησαν τα έργα τους με σχετικές εικονογραφήσεις. Σημειώνουμε ότι η παρούσα μελέτη αντλεί υλικό κυρίως από τα ταξιδιωτικά έργα που αφορούν ταξίδια στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο, τα οποία μόνο παρεμπιτόντως αναφέρονται και στη Νότιο Ιταλία. Έτσι το εικαστικό υλικό που προκύπτει για τη συγκεκριμένη περιοχή και το ερευνούμε δεν κατέχει στα έργα αυτά πρωταρχική θέση. Υπάρχει μεγάλη βιβλιογραφία αναφορικά με ταξίδια αποκλειστικά στην Ιταλία και το εικονογραφικό υλικό στα έργα αυτά είναι πλουσιότατο και πολύ ενδιαφέρον.

Η Νότιος Ιταλία περιλαμβάνεται συχνά σε χάρτες που αναφέρονται στο ταξίδι των περιηγητών από την Αδριατική προς την ανατολική Μεσόγειο, όπως: στο  πρωτότυπο για τους χάρτες του νησολόγιο του G.Fr. Camocio (στα 1574), στους χάρτες από το νησολόγιο του Antonio Millo (1582-91), στο προσκυνηματικό χρονικό του J. Zuallart (στα 1587) το οποίο περιέχει πολλές συμβουλές και υποδείξεις για τις συνθήκες ταξιδιού στην Ανατολή, στο χρονικό του ταξιδιού προς τους Αγίους Τόπους του J. Van Cootwijck (στα 1619), στο πρωτοπόρο όσον αφορά τους χάρτες με την τεχνική της χαλκογραφίας νησολόγιο του T. Porcacchi (1620), στην επανέκδοση του έργου του σπουδαίου Φλαμανδού διπλωμάτη O.G. de Busbecq (στα 1664), στο χρονικό της πολιορκίας της Κρήτης του R. Palmer (στα 1669), στο λεπτεμερειακό  χρονικό του A. de La Motraye στα 1727, στον Άτλαντα που συνοδεύει το τρίτομο για τα Ιόνια νησιά έργο του Γάλλου A. Grasset de Saint Sauveur (στα 1800), στο χρονικό (στα 1840) του ταξιδιού του Γάλλου M.L.J.A.Ch Martin du Tyrac (Vicomte de Marcellus), υπαίτιου για τη μεταφορά της Αφροδίτης της Μήλου στη Γαλλία, στο πολύ δημοφιλές Λεύκωμα των αρχών του 19ου αιώνα των R. Walsh / Th. Allom (στα 1836-38) και στο εξαιρετικό για τις επιχρωματισμένες λιθογραφίες του Λεύκωμα του Εt. Rey στα 1867. Στην πλούσια χαρτογραφική παραγωγή του τέλους του 18ου αιώνα συγκαταλέγονται και οι αξιόλογοι, εδώ επιχρωματισμένοι,  χάρτες του P.G. Chanlaire (περ. 1780). Επίσης περιλαμβάνεται σε εξειδικευμένες χαρτογραφήσεις, όπως οι λιμενοδείκτες του J. Bellin (στα 1771) και του J. Roux (στα 1804) και στον «Άτλαντα» που συνοδεύει τη μυθιστορηματική ανάπλαση, αλλά και ταξιδιωτική αφήγηση του J.J. abbé Barthélemy (σε επανεκδοση του έργου του στα 1832), όπου ιστορείται με ειδυλλιακό τρόπο ένα πανόραμα του αρχαίου κόσμου. Όπως και στα άλλα του έργα, ο Άγγλος τοπογράφος W.M. Leake (1824) παραδίδει συγκροτημένες και λεπτομερειακές αρχαιολογικές παρατηρήσεις. 

Μνημεία, αξιόλογες τοποθεσίες καθώς και γεωλογικού ενδιαφέροντος τοπία διακοσμούν ως βινιέτες την «Αφήγηση» του J.B. Bory de Saint Vincent (1836), που περιγράφει το ταξίδι του Τμήματος Φυσικών Επιστημών της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής του Μοριά.

Οι σπάνιες εικαστικές μαρτυρίες του έργου του W. Black (1900) αποτελούν πολυτιμότατη πηγή για την ιστορία του τόπου, καθόσον είναι από τα ελάχιστα έργα που χρονολογούνται την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης.

Από τις πρωιμότερες σχεδιαστικές απεικονίσεις λιμανιών και αξιόλογων τοποθεσιών στη Νότιο Ιταλία συγκαταλέγονται τα πρωτότυπα σχέδια του Γάλλου J. Maurand στα 1544. Πρώιμες είναι και οι απεικονίσεις ενδυμασιών κατοίκων της περιοχής στο έργο του C. Vecellio (στα 1598 σε επανέκδοση στα 1859). 

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα χαριτωμένα σχέδια από το Λεύκωμα του O’Hara (Smith) στα 1859 για ανθρώπινους τύπους που συνάντησε στην περιοχή κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του.

Το ενδιαφέρον όμως των περιηγητών επικεντρώνεται κυρίως στις αρχαιότητες της Ποσειδωνίας. Οι πίνακες του G.B. Piranesi (18ος αιώνας) εντάσσονται στο ρεύμα του νεοκλασικισμού, αλλά ταυτόχρονα προαναγγέλλουν τη ρομαντική στάση απέναντι στις αρχαιότητες. Τα θέματά του υποβάλλουν τον θεατή και επιδιώκουν να τον εντυπωσιάσουν, καθώς τα αρχαία μνημεία κυριαρχούν σε ένα τοπίο που μεταμορφώνει την πραγματικότητα. Με την είσοδο του 19ου αιώνα οι όρθιοι εκεί, στην Ποσειδωνία, αρχαίοι ναοί ενέπνευσαν εικονογραφικά θέματα (J.J. Horner στα 1823, R.R. Farrer στα 1882), έγιναν αντικείμενο αρχιτεκτονικών μελετών (W. Wilkins στα 1807 και Ch. R. Cockerell στα 1830) και εμπλούτισαν και αυτοτελή με το θέμα έργα (An. Suares στα 1937). Στα πολύ δημοφιλή ζωγραφικά έργα του ο L. Mayer (1810) δεν περιορίστηκε στην αποτύπωση μόνον των αρχαίων μνημείων, αλλά προσέθεσε γραφικές λεπτομέρειες από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Υπάρχουν βέβαια και Λευκώματα με χαρακτικά που αναφέρονται αποκλειστικά στην περιοχή της Νοτίου Ιταλίας, όπως το Raccolta στα 1850, όπου παραδίδονται με λεπτομερειακούς πίνακες όλες οι αξιοθέατες τοποθεσίες. Το χρονικό των ταξιδιών του Victor Godart-Faultrier (1857) συνοδεύεται από ανεξάρτητο Λεύκωμα. Οι εξαιρετικής ποιότητας λιθόγραφοι πίνακες απεικονίζουν σπάνια θέματα και από τη Νότιο Ιταλία ενώ το έργο του πολυγραφότατου Ιρλανδού λογίου J.P. Mahaffy που αναφέρεται σε περιηγήσεις του στην Ελλάδα και στη Νότιο Ιταλία (1890) εμπλουτίστηκε με εξαιρετικές ξυλογραφίες. Τα χαρακτικά αυτά προήλθαν από σχέδια με μολύβι, τα οποία βασίστηκαν σε φανταστικές απεικονίσεις αλλά και φωτογραφίες.

Οι πανοραμικές απόψεις πόλεων ή ακόμα και η αναπαραστάσεις σημαντικών πλεμικών συγκρούσεων ήταν πολύ δημοφιλείς στις εύπορες τάξεις, τον 19ο αιώνα. Στις μεγάλες πόλεις  οι θεατές απολάμβαναν το θέαμα σε ειδικά διαμορφωμένα κτήρια. Εμπνευστής της ιδέας ήταν ο R. Barker. Ο γιός του, Η.Α. Βarker, μαζί με τον R. Burford (1824) συνέχισαν το κερδοφόρο αυτό θέαμα. Παράλληλα διέθεταν μικρά έντυπα με σχέδια των πόλεων και των μαχών και επεξηγηματικές σημειώσεις. 

Eξαιρετικής ποιότητας ξυλογραφίες κοσμούν το έργο του J. von Falke (1887/2002). Απεικονίζουν έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης αλλά και φανταστικές αναπαραστάσεις που αφορούν κυρίως τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο των αρχαίων Ελλήνων και στη Μεγάλη Ελλάδα.

Η Νάπολη είναι επίσης μία πολιτεία που προσείλκυσε το ενδιαφέρον των περιηγητών. Είτε υπήρξε απλά σταθμός του ταξιδιού τους είτε περιηγήθηκαν τα πλούσια σε ιστορικές μνήμες περίχωρά της, ανάμεσά τους και την Πομπηΐα (Η. Beauvau στα 1615, F. Moryson στα 1617, G. Sandys στα 1615, R. Pococke στα 1745, L. Dupré στα 1825,  N. Wright στα 1842, H. Allan στα 1843, Piraeus and Ports με άποψη του 1890), είτε χαρτογραφήθηκαν τα νησιά του κόλπου της (B. Bordone στα 1547).

Κάποιες άλλες τοποθεσίες ή λιμάνια εμφανίζονται σαν μεμονωμένα θέματα στα έργα των W.F. Ainsworth (στα 1870) για το Στρόμπολι, Th. S. Hughes (στα 1820) για τη Μεσσήνη. Επίσης, η φανταστική αναπαράσταση του Τάραντα, στο εικαστικό πνεύμα της εποχής της (1545), προσπαθεί να αποδώσει και το μεγαλείο των αρχαίων κτισμάτων στο έργο του N. Gerbelius. Ο Γερμανός ουμανιστής εξέδωσε ένα συνοδευτικό κείμενο για τον χάρτη του Κερκυραίου Ν. Σοφιανού (κυκλοφόρησε στα μέσα του 16ου αιώνα), το οποίο και εικονογραφείται με απόψεις μερικών πόλεων και τοποθεσιών που σχετίζονται με τα τοπωνύμια του χάρτη. Τέλος σε μια χρονογραφία για τους Οθωμανούς (J.A.M. Adelphus στα 1513), που είναι εμπλουτισμένη με ξυλογραφίες, ανάμεσα στα θέματα που κοσμούν την έκδοση έχουμε μία άποψη του Οτράντο.

Σύνταξη: Ιόλη Βιγγοπούλου