FORTIS, Alberto.Viaggio in Dalmazia, τ. ΙI, Βενετία, Alvise Milocco, MDCCLXXIV [=1774].
Ο Ιταλός αββάς Alberto Fortis (1741-1803) σπούδασε φιλοσοφία και φυσικές επιστήμες με έμφαση στην ορυκτολογία, και διετέλεσε καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Αργότερα εγκαταστάθηκε στο Σπάλατο (Σπλιτ) όπου πραγματοποίησε σειρά ερευνητικών αποστολών στην Ίστρια και τη Δαλματία – τότε επαρχίες της Ενετικής Δημοκρατίας. Τις εντυπώσεις του εξέδωσε το 1774 στον τόμο Viaggio in Dalmazia (Ταξίδι στην Δαλματία).
Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας δεν περιορίζεται μόνο σε θέματα γεωλογικού και αρχαιολογικού ενδιαφέροντος (απολιθώματα, πετρώματα, γλυπτά, επιγραφές και νομίσματα), τα οποία σχετίζονται άμεσα με τις οικονομικές και εμπορικές δραστηριότητες της Γαληνοτάτης, αλλά προχωρά σε εκτενή περιγραφή των κατοίκων. Ιδιαίτερη εντύπωση τού προκαλούν οι κάτοικοι της δαλματικής ενδοχώρας γνωστοί ως Μορλάκοι ή Μαυρόβλαχοι. Αν και αρχικά ως Μορλάκοι νοούνται τα βλαχικά φύλλα των δυτικών Βαλκανίων, κατά τον 17ο αιώνα το εθνώνυμο περιγράφει πλέον σλαβικούς και κατά κύριο λόγο Ορθόδοξους πληθυσμούς, οι οποίοι στην αντίληψη του ευρωπαϊκού αναγνωστικού κοινού έχουν ταυτισθεί με το στερεότυπο του άγριου, βίαιου και πρωτόγονου ανθρώπου. Αναφορά σε αυτούς υπάρχει σε κείμενα περιηγητών του 17ου αιώνα όπως του Jacob Spon και του Sir George Wheler, όμως ο Fortis είναι ο πρώτος ξένος που επισκέφθηκε τους οικισμούς τους και θα αφιερώσει σημαντικό μέρος του έργου του σε αυτούς. Για τον Fortis οι Μορλάκοι αντιπροσωπεύουν το αρχέτυπο του «ευγενούς βαρβάρου». Περιγράφει τις άθλιες συνθήκες διαβίωσής τους, τα ελεεινά καταλύματα όπου κοιμούνται μαζί με τα ζώα τους, και τους απαίδευτους τρόπους τους· δεν παραλείπει όμως να τονίσει τις αρετές τους, όπως την έμφυτη ειλικρίνεια, τη φιλοξενία αλλά και τον κώδικα τιμής τους, βάσει του οποίου η αιματηρή αυτοδικία (βεντέτα) αποτελεί τον κύριο ρυθμιστή της ηθικής τάξης.
Για τον Fortis οι Μορλάκοι δεν εκπροσωπούν απλώς τον "ευγενή βάρβαρο" του Ρουσώ, καθώς τους παρουσιάζει ως πρότυπα ηρώων της επικής παράδοσης. Τον γοητεύουν ιδιαίτερα τα δημοτικά τους τραγούδια, που οι βάρδοι τραγουδούν συνοδεία γκούζλας, μονόχορδου ή δίχορδου μουσικού οργάνου που παίζεται με δοξάρι. Ο Fortis γράφει σε μια περίοδο που το ευρωπαϊκό αναγνωστικό κοινό το έχει συνεπάρει η επική ποίηση: στα 1760 ο Σκωτσέζος εκπαιδευτικός Τζέιμς Μακφέρσον εκδίδει τα επικά ποιήματα ενός Κέλτη βάρδου του τρίτου αιώνα, ονόματι Όσιαν, τα οποία υποτίθεται ότι είχαν ανακαλυφθεί πριν από λίγο καιρό, ενώ στην πραγματικότητα αποτελούσαν έργο του ίδιου του Μακφέρσον. Μάλιστα ο Σκώτος John Stuart, 3ος κόμης του Bute, στον οποίο είχε αφιερωθεί το ποίημα του Όσιαν χρηματοδοτεί κάποια από τα ταξίδια του Fortis.
Σε αυτό το κλίμα, η έκδοση του Viaggio in Dalmazia προκαλεί αίσθηση, το επικό ποίημα των Μορλάκων Hasanaginica (Θρήνος της γυναίκας του Χασάν Αγά), που αφηγείται τις συγκρούσεις των κατοίκων της κροατικής μεθορίου με τους Οθωμανούς θα μεταφρασθεί στα ιταλικά από τον Fortis, και έπειτα στα γερμανικά από τον Γκαίτε, στα αγγλικά από τον Γουόλτερ Σκότ και στα ρωσικά από τον Πούσκιν. Για τον Fortis, που αρέσκεται να παραλληλίζει την ανθρώπινη με την γεωλογική ιστορία, τα ποιήματα αυτά είναι «λογοτεχνικά απολιθώματα» του δαλματικού παρελθόντος.
Το έργο του Fortis και των Μορλάκων του συνεχίζει να ασκεί επιρροή στις τέχνες για αρκετές δεκαετίες μετά τη δημοσίευση του έργου του. Το 1793, κατά τη διάρκεια του καρναβαλιού ανεβαίνει στη Βενετία η παράσταση Gli Antichi Slavi του Camillo Federici, ενώ το 1802 το ίδιο έργο σε διασκευή ανεβαίνει ξανά στη σκηνή δύο φορές ως κωμική όπερα και ως μπαλέτο με τίτλο Le Nozze dei Morlacchi.
Εργογραφία
Fortis, Alberto. Viaggio in Dalmazia dell' Abate Alberto Fortis, (Βενετία: Presso Alvise Milocco, all’ Apolline, 1774).
Fortis, Alberto. A poetical sketch of the revolutions that have happened in the natural history of our planet: intended as a specimen of a philosophical and theological poem, (Λονδίνο: B. White, 1786).
Βιβλιογραφία
Bousfield, Jonathan. Croatia (Λονδίνο: Rough Guides, 2003).
Bracewell, Wendy (επιμ.). Under Eastern Eyes: A Comparative Introduction to East European Travel Writing on Europe (Βουδαπέστη – Νέα Υόρκη: Central European University Press, 2008).
Bracewell, Wendy. “Lovrich’s Joke: Authority, Laughter and Savage Breasts in an 18th-c. Travel Polemic” στο Études Balkaniques 2-3 (2011), σσ. 224-249.
McCallam, David. “(Ac)claiming Illyria: Eighteenth-Century Istria and Dalmatia in Fortis, Cassas, and Lavallée” στο Central Europe, Vol. 9 No. 2, (November, 2011), σσ. 125–41.
Payne, Alina. Dalmatia and the Mediterranean: Portable Archaeology and the Poetics of Influence (Λέιντεν: Brill, 2014).
Trencsényi, Balázs, Janowski, Maciej, Baar, Monika, Falina, Maria, and Kopecek, Michal. A History of Modern Political Thought in East Central Europe. Volume I: Negotiating Modernity in the 'Long Nineteenth Century' (Οξφόρδη: Oxford University Press, 2016).
Wolff, Larry. “The Enlightened Anthropology of Friendship in Venetian Dalmatia: Primitive Ferocity and Ritual Fraternity Among the Morlacchi” στο Eighteenth-Century Studies, Volume 32, Number 2, (1998-99), σσ. 157-178.
Wolff, Larry. Venice and the Slavs: The Discovery of Dalmatia in the Age of Enlightenment. (Stanford: Stanford University Press, 2002).
Σύνταξη: Νικόλας Νικολαΐδης
