OI ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ

Περιηγητικά έργα θεωρούμε τα κείμενα και τις εικόνες, τα οποία μας κληροδότησε κάθε Δυτικοευρωπαίος ταξιδιώτης, ή και μη ταξιδιώτης, ο οποίος κατέθεσε σε έντυπο ή σε χειρόγραφο την εμπειρία ή τη γνώση ή το όραμά του ταξιδεύοντας ή περιγράφοντας τον χώρο της Μεσογείου και της Νοτιοανατολικής Ευρώπης από τον 15ο έως τον 20ό αιώνα. Περιηγητές θεωρούνται: οι ταξιδιώτες αλλά και οι λόγιοι ταξιδιώτες, όπως γεωγράφοι, χαρτογράφοι, νησολόγοι, ουμανιστές αλλά και διπλωμάτες, προσκυνητές, κατάσκοποι, φυσιοδίφες, στρατιωτικοί, ναυτικοί, ιατροί, ιερείς, θεωρητικοί και εμπειρογνώμονες, ζωγράφοι, τοπιογράφοι, αρχιτέκτονες, μηχανικοί, αρχαιολόγοι, ρομαντικοί συγγραφείς, έμποροι και ιεραπόστολοι, μοναχοί, επιστήμονες, πειρατές, αιχμάλωτοι, λογοτέχνες και τυχοδιώκτες, οι οποίοι μας κληροδότησαν κείμενα αλλά και εικόνες από τα ταξίδια τους. Aνάμεσα στην ευρωπαϊκή Δύση και στους Ελληνορθόδοξους αλλά και τις άλλες εθνοθρησκευτικές ομάδες (Μουσουλμάνους, Αρμένιους, Εβραίους, Καθολικούς) που συνυπήρχαν, και στις κυρίαρχες σε αυτούς δυνάμεις -κατά χρονική και γεωγραφική περίπτωση- (Oθωμανοί, Bενετοί, Γενουάτες, Γάλλοι, Άγγλοι κ.ά.) μεσολαβεί ένα επικοινωνιακό στοιχείο: ο ταξιδιώτης και το προϊόν του ταξιδιού του. H πρόσληψη λοιπόν του χώρου και των ανθρώπων στους τόπους αυτούς ακολούθησε πιστά το παλιρροϊκό κύμα όλων των πνευματικών, πολιτικών και πολιτιστικών ρευμάτων που στη διάρκεια του 15ου έως τον 20ό αιώνα παρέσυραν τους Eυρωπαίους στο μεγάλο παιγνίδι της Iστορίας. Τα περιηγητικά έργα προβάλλουν συνεπώς με τα κείμενα και τις εικόνες τους, το “πώς η Ευρώπη έβλεπε” σε κάθε ιστορική συγκυρία τους τόπους, τους ανθρώπους και τα μνημεία που συναντούσαν κατά τη διάρκεια των ταξιδιών τους οι περιηγητές.

ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΤΟΥΣ

Στην αρχή του περιηγητικού ρεύματος, ο ταξιδιώτης συνθέτει –βλέπει, γράφει, απεικονίζει– για τους τόπους και τους ανθρώπους αμυδρές νησίδες πραγματικότητας, γιατί απλά «κοιτά αλλά δεν βλέπει». Δεν μπορεί ακόμα να δει κάτι πέρα από αυτό που φέρει μέσα του, πνευματικά και συναισθηματικά (16ος- αρχές17ου αι.). Σταδιακά ο Δυτικός άνθρωπος αντιμετωπίζει με περισσότερη ευαισθησία και γνώση το παρελθόν αλλά και το καινούργιο. Mέσα από ποικίλες διεργασίες στον περίγυρό του αποσαφηνίζονται οι κατευθύνσεις και οι στόχοι, και η γνώση του εμπλουτίζεται πέρα από τα προσδοκώμενα (τέλος 17ου-18ος αι.). Yπεισέρχονται και οι πρωτόγνωρες εμπειρίες και ένας ανέλπιστος πλούτος είτε στο ιδεολογικό επίπεδο, είτε στο πραγματιστικό (18ος αι.). Mε την είσοδο όμως του 19ου αιώνα η ποικιλία και το πλήθος των ανθρώπων, των καταστάσεων, των γεγονότων και των ιδεών που κινούνται και μετακινούνται, συναντώνται και ανταλλάσσουν, πιστοποιούν την αυξανόμενη ένταση και το εύρος του ταξιδιωτικού ρεύματος προς τη Μεσόγειο και τις γειτονικές με αυτήν περιοχές. Τα περιηγητικά κείμενα είναι προϊόν μιας σύνθετης διαδικασίας. Οι ταξιδιώτες ξεκινούν με εφόδιο συγκεκριμένες θεωρητικές γνώσεις και ιδεολογικές τοποθετήσεις, οι οποίες πολλές φορές ανατρέπονται ως αποτέλεσμα των εμπειριών του ταξιδιού. Οι καταγεγραμμένες αυτές αντιλήψεις αναπαράγονται σε μεταγενέστερα κείμενα και εικόνες και συγκροτούν στερεότυπα.

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΩΝ ΤΑΞΙΔΙΩΝ

Τα δρομολόγια των Δυτικοευρωπαίων περιηγητών (15ος -20ός αιώνας) είναι μια συνεχής ροή. Η επιλογή των δρομολογίων εδράζεται στην ανάγνωση έργων της αρχαίας, ελληνικής και λατινικής, γραμματείας ή της Βίβλου, προγενέστερων ταξιδιωτικών αφηγήσεων καθώς και λογοτεχνικών έργων. Έτσι η διαδρομή που ακολουθεί ο ταξιδιώτης καθορίζεται από τα αναγνώσματά του αλλά και από τις συγκυρίες στην εξέλιξη του ταξιδιού. Tα ταξίδια έως τον 16ο αιώνα είχαν ως κίνητρο κυρίως το εμπόριο ή το προσκύνημα στους Αγίους Τόπους, ενώ στους στόχους προστίθεται επίσης η επίσκεψη στην πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για διπλωματικούς λόγους. Aπό τα μέσα του 17ου αιώνα, οι ταξιδιώτες οδοιπορούν στη Δυτική Mικρά Aσία, ενώ κάποιοι που επισκέπτονταν τα νησιά εισχωρούν και προς την ηπειρωτική Ελλάδα. Στη διάρκεια του 18ου αιώνα η επιλογή της διαδρομής καθορίζεται κυρίως από τα αρχαιογνωστικά ενδιαφέροντα και οι αρχαιολογικές τοποθεσίες κατακλύζονται από αρχαιόφιλους περιηγητές. Tα δρομολόγια διασπώνται προς όλες τις κατευθύνσεις, παρόλο που τα περισσότερα κατέληγαν ή ξεκινούσαν προς και από την Κωνσταντινούπολη. H Aθήνα ταυτόχρονα γίνεται επιτακτικά τόπος επίσκεψης. Ο 19ος αιώνας χαρακτηρίζεται από την ίδρυση των ανεξάρτητων κρατών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και την ανάπτυξη των μαζικών μεταφορών. Οι επισκέπτες κατευθύνονται στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος, τη Μακεδονία, τη Θράκη, την Κρήτη και τα Ιόνια νησιά, εισχωρούν στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας, ενώ συνεχίζουν να επισκέπτονται κατά κύριο λόγο την Κωνσταντινούπολη και τους Αγίους Τόπους αλλά και την ευρύτερη περιοχή της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Εύξεινος Πόντος, Αιγαίο Πέλαγος κ.λπ.).

ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΙΚΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ

Διασχίζοντας ή περιπλέοντας οι Δυτικοευρωπαίοι την Νοτιοανατολική Ευρώπη και τη Μεσόγειο και με αφορμή τους τόπους που διατρέχουν, άλλοτε περιγράφουν το ιστορικό παρελθόν –πάντοτε βασιζόμενοι στους αρχαίους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς–, άλλοτε καταγράφουν τις εμπειρίες τους και άλλοτε σχολιάζουν τους ανθρώπους που συναντούν και τις καταστάσεις που αντιμετωπίζουν (πολιτικές, καθημερινές ή θρησκευτικές εκδηλώσεις κ.λπ.). Έτσι οι περιηγητικές εκδόσεις αποτελούν πολύτιμη πηγή για τη γεωγραφία, την οικονομία, τη δημογραφία, την κοινωνία, τη θρησκεία και όλες τις εκφάνσεις του καθημερινού βίου των πληθυσμών με τους οποίους έρχονται αντιμέτωποι οι ταξιδιώτες.

Η ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ

H αναπαράσταση του χώρου, κύριο προϊόν του περιηγητισμού, πέρασε από τις πρώιμες πανοραμικές απόψεις πόλεων, με εύλογα στοιχεία του φανταστικού (15ος -16ος αι.), στις απεικονίσεις με χαρτογραφικό και ζωγραφικό συγχρόνως χαρακτήρα, αλλά και στην αντίληψη που προβάλλει την τοπογραφική καταγραφή και υπηρετεί κυρίως τη στρατιωτική κατάκτηση των χώρων (17ος αι.). Bαθμιαία, μία πολυφωνία εισχωρεί στους λόγους και στόχους ταξιδιού των Δυτικοευρωπαίων αλλά και στις μεθόδους αναπαράστασης (18ος αι.). H εξελιγμένη τεχνική στη χαρακτική, οι νέες εικαστικές αντιλήψεις, η εκδοτική ανάγκη εμπλουτισμού του κειμένου με εικόνες, η τεκμηρίωση ανασκαφικών και άλλων γεωφυσικών μελετών και οι λεπτομερείς χαρτογραφήσεις αλληλοτροφοδοτούν τον πλούσιο εικονογραφικό θησαυρό που μας κληροδότησε η μακρόχρονη αυτή περίοδος (τέλος 18ου-19ος αι.). Mεγάλη είναι η συνδρομή των ζωγράφων-περιηγητών τον 19ο και τον 20ό αιώνα, οι οποίοι αποτύπωσαν τις πιο εντυπωσιακές εικόνες της καθημερινής ζωής. H ίδια τάση κυριαρχεί και στον όψιμο ή και ώριμο 19ο αιώνα, είτε το επίκεντρο στη θεματική των χαρακτικών είναι το ανθρωπολογικό ενδιαφέρον, είτε το φιλελληνικό πνεύμα, είτε η ρομαντική διάθεση, είτε ο οριενταλισμός – θεματογραφία που πλουσιοπάροχα έθρεψε τα όμματα και τα πνεύματα θεατών. Στους ζωγράφους οφείλουν οι Eυρωπαίοι την πιο διεισδυτική παρουσίαση των ανθρώπινων συμπεριφορών. Στα έργα αυτά αποκαλύπτονται και όλες οι τάσεις και τα ρεύματα της Eυρώπης στον καλλιτεχνικό αλλά και τον ευρύτερο γενικά χώρο του πνεύματος. Tότε ακριβώς, στα μέσα του 19ου αιώνα, αρχίζει και το φως να γράφει με τη νεόφερτη τεχνική: εισβάλλει η φωτογραφία με εκπληκτική ταχύτητα, που προμηνύει και το μέλλον της τεχνικής/τέχνης αυτής. Στην αμείλικτη αυτή αντικειμενική λήψη, που κατατέθηκε ως ανέλπιστο πολυτιμότατο κειμήλιο της Ιστορίας, παρεισφρέουν πρωτότυπα θέματα, αρχαιότητες, τοπία, ανθρώπινοι τύποι – κατεξοχήν προϊόντα ταξιδιών.

H ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΙΚΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ

Οι περιηγητικές εκδόσεις τα τελευταία τριάντα χρόνια αναγνωρίζονται όλο και περισσότερο ως σημαντική πηγή πληροφόρησης και ανταποκρίνονται στα ζητούμενα των πολλαπλών κλάδων της έρευνας και της εκπαίδευσης. Στη Δυτική Ευρώπη η ταξιδιωτική γραμματεία, που αφορά κυρίως ταξίδια στη Μεσόγειο και τις γύρω σε αυτήν περιοχές, αποτελεί κλάδο της συγκριτικής λογοτεχνίας, την τοπικής ιστορίας αλλά και μέρος της ευρύτερης μελέτης των ταξιδιών των Ευρωπαίων προς όλη την υφήλιο. Στην Ελλάδα τα ερευνητικά κέντρα, τα Μουσεία, οι Βιβλιοθήκες και οι εκπαιδευτικοί φορείς (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ακαδημία Αθηνών, Μουσείο Μπενάκη, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη κ.λπ.) έχουν κατά καιρούς με ερευνητικά προγράμματα, βάσεις δεδομένων και εφαρμογές ασχοληθεί με την αξιοποίηση του υλικού από τις περιηγητικές εκδόσεις, εστιάζοντας στα κείμενα και το περιεχόμενό τους, κυρίως σε ό,τι αφορά τον δημόσιο και κοινωνικό βίο των Ελλήνων, τον λαϊκό πολιτισμό, την οικονομία και τις δημογραφικές πληροφορίες, καθώς και τις μαρτυρίες για αρχαιολογικές τοποθεσίες και μνημεία. Σποραδικά ή με εξειδικευμένες θεματικές, κατά κύριο λόγο τοπικής ιστορίας, έχουν εκθέσει μέρος του εικονογραφικού υλικού που προέρχεται από τις εκδόσεις αυτές.

Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

H εικόνα είναι εργαλείο μνήμης για κάθε εποχή, είναι ένα μέσο επικοινωνίας και αποκάλυψης· είναι μέρος του εξωτερικού χώρου του αποτυπωμένου, αλλά και του εσωτερικού κόσμου του καλλιτέχνη, είναι ένα ακόμα εργαλείο μελέτης της εξέλιξης των πολιτισμών. Tο εικονογραφικό υλικό που συνοδεύει τις περιηγητικές εκδόσεις αποτελεί ένα πλούσιο και ποικιλόμορφο υλικό (χαρακτικά, σχέδια, φωτογραφίες κ.ά.) και πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την ιστορία του χώρου και των λαών. Η θέση της εικόνας και η λειτουργία της στις περιηγητικές εκδόσεις ποικίλλει ανάλογα με τα πνευματικά και πολιτιστικά ρεύματα στην Ευρώπη, ανάλογα  με τις απαιτήσεις και την ανταπόκριση του κοινού, τις εκδοτικές σκοπιμότητες και τον συρμό της εποχής. Βέβαια παρεμβαίνει πάντα η προσωπική ευαισθησία και επιστημονική ή καλλιτεχνική εξειδίκευση του περιηγητή για την αντικειμενικότητα του σχεδίου του. Στα ταξίδια των περιηγητών, ο ελλαδικός χώρος και ο κόσμος των Ελληνορθόδοξων, το «ελληνικό ταξίδι» δηλαδή, στάθηκε από την αρχή ένα μακρύ ταξίδι της μνήμης για τον Δυτικοευρωπαίο ταξιδιώτη, πραγματικό ή της φαντασίας. Mνήμη που στάθμευε κάθε φορά ανάλογα με τις συγκυρίες, τα κίνητρα και τα ενδιαφέροντα. Θεωρώντας εαυτούς κληρονόμους και συμμέτοχους του ελληνικού πνεύματος, προσεγγίζουν τον χώρο με προσωπική τους αποσκευή, τη δική τους κάθε φορά “Eλλάδα”, κατεξοχήν βυθισμένη στην ιστορική μνήμη. Τους πρώτους αιώνες του περιηγητικού ρεύματος (16ος-17ος αι.) η “εικόνα” είναι αποσπασματική και ελλιπής. Βαθμιαία διαμορφώνεται το ενδιαφέρον για τα ερείπια της αρχαιότητας, το οποίο εμπλουτίζει τον εικονογραφικό θησαυρό με σημαντικές απόψεις και σχέδια από την ιστορία των μνημείων (17ος-18ος αι.). Ο καθημερινός βίος και οι ανθρώπινοι τύποι κατέχουν μια παράλληλη ισότονη θέση στα ενδιαφέροντά τους ήδη από τον 16ο αιώνα, ενώ τέλος, τον 19ο αιώνα, το τοπίο όπου εντάσσονται κυρίως τα μνημεία αναδύεται στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων τους. Το εικονογραφικό αυτό υλικό είναι επιμέρους γνωστό αλλά ως επί το πλείστον άγνωστο. Μερικά θέματα, παρότι έχουν μελετηθεί επισταμένα, δεν έχουν έως τώρα ταξινομηθεί και σχολιαστεί, έτσι ώστε η “εικόνα” να λάβει τη θέση της ως ιστορικό τεκμήριο .

Η ιστοσελίδα του Ιδρύματος Αικ. Λασκαρίδη προβάλλει, για πρώτη φορά, εμπεριστατωμένα και τεκμηριωμένα το σύνολο σχεδόν του εικονογραφικού υλικού που προέρχεται από περιηγητικές εκδόσεις. Το πολύτιμο αυτό υλικό, κατηγοριοποιημένο και ταξινομημένο, παραδίδεται αφενός στην επιστημονική και ερευνητική, ελληνική και διεθνή, κοινότητα και αφετέρου καθίσταται προσιτό στο ευρύ κοινό για να αξιοποιηθεί κυρίως σαν εκπαιδευτικό εποπτικό υλικό. H ιστοσελίδα αυτή αποτελεί πανόραμα της περιηγητικής εικονογραφίας για τον ευρύτερο χώρο, όπου έδρασαν και οι Έλληνες, στη διάρκεια των πέντε τελευταίων αιώνων.

Στην ιστοσελίδα Travelogues, η επιστημονική ομάδα που ανέλαβε την κατάρτισή της παρουσιάζει, μετά από έρευνα στα περιηγητικά έργα, σημαντικό αριθμό εκδόσεων με εικονογράφηση από τον 15ο έως τις αρχές του 19ου αιώνα, και ενδεικτικά εκδόσεις από τον 19ο και έως τις αρχές του 20ού αιώνα.

Η ιστοσελίδα Travelogues θα συνεχίσει, περιοδικά, να εμπλουτίζεται από υλικό που ήδη βρίσκεται στο στάδιο της επεξεργασίας και το οποίο αντιπροσωπεύει συλλογές περιηγητικών βιβλίων από ιδιαίτερα σημαντικές βιβλιοθήκες, όπως η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη και το Μουσείο Μπενάκη. Το υλικό αυτό ανέρχεται σε 4.500 εικόνες από τις οποίες έχουν ήδη αναρτηθεί στην ιστοσελίδα περίπου 560. Ο χρονικός ορίζοντας των βιβλίων αυτών, παραπέμπει σε εκδόσεις από τον 15ο ως τις αρχές του 20ού αιώνα. Επίσης, θα συμπληρώνεται η διεθνής βιβλιογραφία με πρόσφατες μελέτες και ανακοινώσεις και θα ενσωματώνονται στα κείμενα τυχόν εισηγήσεις και παρατηρήσεις, που θα βελτιώνουν την εικόνα της ιστοσελίδας.

Ιόλη Βιγγοπούλου