ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ

Η Κεφαλονιά ελαύνει στον χώρο της λογιοσύνης και των γεωγραφικών εκδόσεων, όπως και η υπόλοιπη νησιωτική Ελλάδα, με ένα πρωτοπόρο χαρτογραφικό χειρόγραφο έργο, το “Liber Insularum Archipelagi” του Cr. Buοndelmonti, στις αρχές του 15ου αιώνα. Το νησολόγιο αυτό έγινε πρότυπο για τα μεταγενέστερα παρεμφερή χειρόγραφα αλλά αργότερα έντυπα πια έργα, όπως αυτό του Β. Bordone (1547), ο οποίος σημειώνει στους ιδιότυπους χάρτες του πληροφορίες, μεταξύ άλλων, για τους μύθους, το κλίμα και την ιστορία του νησιού.

Στο πρωτοποριακό για την εποχή του νησολόγιο (1574) του G. Fr. Camocio, το οποίο επηρέασε μεταγενέστερα νησολόγια, όπως αυτό του G. Rosaccio (1598), αλλά και εικονογράφησε (1615) προσκυνηματικά χρονικά (H. Beauvau), στον χάρτη της Κεφαλονιάς αποτυπώνεται χωρίς ιδιαίτερη ακρίβεια η πολυσχιδής ακτή, αλλά ξεχωρίζει το Κάστρο του Αγίου Γεωργίου. Όπως όλα τα έργα του είδους, το νησολόγιο του Antonio Millo (1582-91) εμπλουτίζεται από χαρακτικά που είχαν ήδη δημοσιευθεί σε έντυπες εκδόσεις της εποχής. Στους χάρτες των νησολογίων του, και σε αυτόν της Κεφαλονιάς, ο Αντώνιος σημειώνει τα επικίνδυνα σημεία πλεύσης, και χρησιμοποιεί τα τοπωνύμια των πορτολάνων της εποχής. Ο T. Porcacchi κυκλοφόρησε μία πολύ πετυχημένη έκδοση (1620) νησολογίου με τη νέα τεχνική στην χάραξη, αυτήν της χαλκογραφίας. Η τεχνική αυτή επέτρεπε περισσότερες λεπτομέρειες, μεγαλύτερη ακρίβεια, πυκνότητα πληροφοριών, και καθιερώθηκε σταδιακά σε όλα τα εικονογραφημένα έργα μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, οπότε προτιμήθηκε βαθμιαία η λιθογραφία.

Οι εξαιρετικής χάραξης χάρτες της αρχαίας Ελλάδος του J. Laurenberg (1660) συνοδεύονται από επεξηγηματικά ιστορικο-γεωγραφικά κείμενα, όπου αναγνωρίζουμε την βαθιά λόγια γνώση του δημιουργού.

Στις εκδόσεις του εργαστηρίου της Γεωγραφικής Aκαδημίας των Aργοναυτών στη Bενετία, του V.M. Coronelli, με τις εκατοντάδες χαλκογραφίες από τις νικηφόρες μάχες των συμπατριωτών του κατά τον Eνετο-οθωμανικό πόλεμο (1684-1687), περιλαμβάνονται φυσικά και πολλές χαλκογραφίες με την Κεφαλονιά και τα κάστρα της. Απόψεις, κατόψεις, σχέδια και χάρτες αναδεικνύουν τα σημαντικά φρούρια της νήσου (κάτοψη της Άσσου, σχέδιο και χάρτης του Αργοστολίου, άποψη και κάτοψη του κάστρου του Αγίου Γεωργίου και χάρτης της Κεφαλονιάς στον V.Μ. Coronelli στα 1688, ενώ έχουμε μόνον κάτοψη της Άσσου, χάρτη της νήσου και μία άποψη στον V.Μ. Coronelli στα 1687). Τα σχέδια αυτά, που αντιγράφηκαν αυτούσια ή σε παραλλαγές, συνοδεύουν έκτοτε πάμπολλες επανεκδόσεις ή μεταφράσεις των έργων του ή εικονογραφούν μεταγενέστερα ταξιδιωτικά χρονικά, ιστορικά συγγράμματα και έντυπες γεωγραφικές εκδόσεις, όπως αυτά του Ol. Dapper στα 1688. Στο τελευταίο, λόγιο έργο που ξεχώρισε με τα εξαιρετικής τεχνικής χαρακτικά, ο συγγραφέας βασίστηκε κυρίως σε πηγές της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας, πορτολάνους, νησολόγια, σύγχρονές του περιηγητικές μαρτυρίες και έγκυρους χάρτες της εποχής. Την ίδια περίοδο στο έργο του J.v. Sandrart (1686) διακρίνουμε επιρροές από παρεμφερείς χαλκογραφίες, που χρονολογούνται από τα τέλη του 16ου αιώνα ενώ στην έκδοση του J. Sandrart (1687) οι πίνακες απεικονίζουν κάστρα και τοποθεσίες, κυρίως της βενετικής κυριαρχίας. Παρόμοια έργα κυκλοφόρησαν για να εξάρουν τις νικηφόρες νίκες των Ενετών στη σύγκρουση τους με του Οθωμανούς στη διάρκεια του ΣΤ΄ Βενετο-οθωμανικού πολέμου  (1684-1699): όπως στις εκδόσεις του J. Enderlin  (1686) και J. Enderlin (1688) όπου συναντούμε πίνακες με θέματα που αντιγράφουν δημοφιλείς προγενέστερες εκδόσεις αλλά και έργα που κυκλοφορούν την ίδια περίοδο. Επίσης στα τέλη του 17ου αιώνα, οι εκδόσεις του J. Peeters (1690) τονίζουν και αυτές τις νίκες των χριστιανικών δυνάμεων της Δύσης στους Βενετο-οθωμανικούς πολέμους. Απεικονίζονται πόλεις, λιμάνια και τοποθεσίες από την Αδριατική θάλασσα έως την Ινδία.

Ο J. Seller ήταν ο δημιουργός της πρώτης λεπτομερούς χαρτογράφησης των ακτών της Μεσογείου, γνωστής με τον τίτλο «English Pilot...», η οποία πρωτοεκδόθηκε τον 17ο αιώνα, επανεκδόθηκε επανειλημμένα, και συνέχισε να χρησιμοποιείται ως έργο αναφοράς μέχρι και τον 19ο αιώνα (εδώ η έκδοση του 1771). Το συνολικό έργο του Seller καθιέρωσε την αγγλική γλώσσα στους ναυτικούς χάρτες και επηρέασε έντονα τις μεταγενέστερες χαρτογραφικές εκδόσεις. Παραδίδονται σχέδια ακτών της περιοχής.

Η σημαντική γεωγραφική θέση της νήσου στις θαλάσσιες διαδρομές επιβεβαιώνεται και από τη δημοσίευση χαρτογραφήσεων και των γύρω από την Κεφαλονιά νησιών αλλά και των αγκυροβολίων της (J.N. Bellin στα 1771 και J. Roux, στα 1804), ενώ χάρτη με τα αγκυροβόλια έχουμε και στον «Άτλαντα» που συνοδεύει το τρίτομo για τα Επτάνησα έργο του A. Grasset de Saint Sauveur(1800). Αξιoπρόσεκτος είναι ο χάρτης της νήσου στον Άτλαντα  που συνοδεύει την έκδοση που επιμελείται ο J.B.G.M Bory de St. Vincent (1823).

Η εικονογράφηση που αφορά τη νήσο περιλαμβάνει και δύο απόψεις τοποθεσιών και μία χαλκογραφία αρχαίας αφιερωματικής στήλης. Αρχαιότητες επίσης της Κεφαλονιάς πιθανότατα μεταφέρθηκαν στην Ιταλία, μετά τη βενετική εκστρατεία στα τέλη του 17ου αιώνα, όπως μας παραδίδεται από το έργο του P.M. Paciaudi (1761). Οι  πίνακες του J. Cartwright (1821) παραδίδουν πραγματιστικά και τοπιογραφικά θέματα με εξαιρετική τεχνική λεπτότητα, αυθορμητισμό αλλά και ευαισθησία ενώ οι πίνακες του Abbé de Binos (1787) εντάσσονται στην προβληματική του όσον αφορά τις ομοιότητες και τις διαφορές των λαών, κυρίως τα ήθη και τα θρησκευτικά έθιμά τους.

Στο ταξιδιωτικό χρονικό του σημαντικού αρχαιογνώστη R. Chandler (1776), που ενδιαφέρεται εξίσου για τις αρχαιότητες, τη γεωγραφία, την ιστορία αλλά και τους σύγχρονους κατοίκους των τόπων που περιηγήθηκε, δημοσιεύεται και χάρτης όλων των νησιών κοντά στη Κεφαλονιά. Παρόμοιο θέμα συναντάμε και στον «Άτλαντα», που συνοδεύει τη μυθιστορηματική ανάπλαση, αλλά και ταξιδιωτική αφήγηση του J.J. abbé Barthélemy (1832), που ιστορεί με ειδυλλιακό τρόπο ένα πανόραμα του αρχαίου κόσμου. Στον «Άτλαντα» αυτόν περιλαμβάνονται χάρτες της ευρύτερης θαλάσσιας περιοχής και της απέναντι ηπειρωτικής ενδοχώρας. Χάρτη και αρχαιολογικές τοποθεσίες έχουμε επίσης και στο έργο του υπίατρου W. Goodisson (1822). Το πολύ ενδιαφέρον έργο του Βρετανού πολιτικού και στρατιωτικού Ch.J. Napier (1825), που αναφέρεται στο οδικό δίκτυο της Κεφαλλονιάς και κυρίως στις προτάσεις του ίδιου για την καλυτέρευσή του, εμπλουτίζεται με απόψεις τοποθεσιών και χάρτες.

Το εντυπωσιακό σκηνικό με τις ακτογραμμές των νησιών κοντά στην Κεφαλονιά, αλλά και το επίσης πλούσιο τοπίο με τη συστάδα νήσων τριγύρω έχουμε σε χαρακτικό από το έργο του S. Pomardi (1820). Μετά το ταξίδι του στον ελλαδικ χώρο στις αρχές του 19ου αιώνα, ο O.M. von Stackelberg (1834) κατάφερε να αποδώσει τόσο τις ιστορικές τοποθεσίες, όσο και τις αρχαιότητες με το νέο, βαθμιαία αναφαινόμενο, εικαστικό ρεύμα του ρομαντισμού. Σπάνιες υδατογραφίες από το Λεύκωμα της Γενναδείου Βιβλιοθήκης αποδίδουν το ήρεμο και πλούσιο σε βλάστηση τοπίο, αξιοπρόσεχτες τοποθεσίες και μνημεία (Sketches of the Ionian Islands, 1835-1840). Συναντάμε επίσης στην πολύ πετυχημένη έκδοση του Chr. Wordsworth (έργο περισσότερο ιστορικο-αφηγηματικό παρά περιηγητικό) αρχαιότητες και μία άποψη της νήσου σε νέο εικαστικό ύφος (επανέκδοση του 1882, αλλά και στην έκδοση Chr. Wordsworth, στα 1841), το οποίο προβάλλεται και σε άλλες εκδόσεις της εποχής (R.R. Farrer στα 1882).

Οι λιθογραφίες στο έργο του H. Cook (1853) αποπνέουν το ίδιο ήρεμο εικαστικό ύφος είτε πρόκειται για μνημεία στον χώρο, είτε για τοπία, είτε για στιγμιότυπα. Ανθρώπινες μορφές σε γραφικές σκηνές εμπλουτίζουν συνήθως τις απόψεις μνημείων, ενώ πρόσθετη βλάστηση ισορροπεί τις απόψεις τοπίων.  

Τον 19ο αιώνα μεγάλη είναι η συνδρομή των τοπιογράφων, οι οποίοι, καθένας με την τέχνη του, απεικόνισαν τα εντυπωσιακά τοπία, αλλά κατάφεραν να αποδώσουν και το συναίσθημα που απεκόμιζαν κάθε φόρα μετά την εμπειρία τους από τον φυσικό περίγυρο (Ed. Lear στα 1863, και «Τοπίο στα 1834» από την έκδοση Piraeus and Ports).

Στο Λεύκωμα (1984) μάς παραδίδονται αξιολογότατες και σπάνιες ξυλογραφίες από το πρωτοπόρο εβδομαδιαίο βρετανικό περιοδικό “The Illustrated London News” (1842-1885) και το συγγενές “The Graphic” (1869-1885). Απεικονίζονται τοποθεσίες, πρόσωπα και γεγονότα (πολιτικά, κοινωνικά, πολεμικά) από το 1842 έως το 1885 και φυσικά θέματα σχετικά με την ενσωμάτωση των Ιονίων νήσων στο Ελληνικό Κράτος.

Τέλος το Οικόσημο της Κοινοπολιτείας των Ιονίων Νήσων (1817-1864) με τον θυρεό της Μεγάλης Βρετανίας συμπεριλαμβάνεται στο χρονικό του ταξιδιού του J.H. Allan (1843) στη Μεσόγειο.

Ιθάκη

Στο προορισμένο για το ευρύ κοινό έντυπο νησολόγιο του B. Bordone (1547), με απλουστευμένες χαρτογραφήσεις, έχουμε τον πρώτο χάρτη για την Ιθάκη. Όπως όλα τα έργα του είδους, το νησολόγιο του Antonio Millo (1582-91) εμπλουτίζεται από χαρακτικά που είχαν ήδη δημοσιευθεί σε έντυπες εκδόσεις της εποχής. Στους χάρτες των νησολογίων του, και σε αυτόν της Ιθάκης, ο Αντώνιος σημειώνει τα επικίνδυνα σημεία πλεύσης, και χρησιμοποιεί τα τοπωνύμια των πορτολάνων της εποχής. Οι εξαιρετικής χάραξης χάρτες της αρχαίας Ελλάδος του J. Laurenberg (1660) συνοδεύονται από επεξηγηματικά ιστορικο-γεωγραφικά κείμενα, όπου αναγνωρίζουμε την βαθιά λόγια γνώση του δημιουργού.

Χαρτογραφήσεις του ασφαλούς αγκυροβολίου στο Βαθύ και του περάσματος ανάμεσα στη Ιθάκη και τη γειτονική Κεφαλονιά συναντάμε στα έργα των J.J. Bellin (1771) και A. Grasset de Saint Sauveur(1800). Αξιoπρόσεκτος είναι ο χάρτης της νήσου στον Άτλαντα  που συνοδεύει την έκδοση που επιμελείται ο J.B.G.M Bory de St. Vincent (1823).

Στη μυθιστορηματική ανάπλαση, αλλά και ταξιδιωτική αφήγηση του J.J. abbé Barthélemy (1832), που ιστορεί με ειδυλλιακό τρόπο ένα πανόραμα του αρχαίου κόσμου, και η οποία εμπλουτίστηκε με χάρτες και σχέδια, περιλαμβάνονται και χάρτες της ευρύτερης θαλάσσιας περιοχής και της απέναντι της Ιθάκης ηπειρωτικής ενδοχώρας.

Σχέδια με αρχαιότητες περιλαμβάνονται: στο έργο του υπίατρου W. Goodisson (1822), ο οποίος ερεύνησε και κατέγραψε πλήθος πληροφοριών που αφορούν το νησί και τους κατοίκους του, και στην έκδοση του P.M. Paciaudi (1761), όπου απεικονίζονται πιθανότατα ευρήματα, που μεταφέρθηκαν στην Ιταλία, μετά τη βενετική εκστρατεία στα τέλη του 17ου αιώνα.

Όμως η Ιθάκη είχε το προνόμιο να προσελκύσει τους αρχαιογνώστες και τους πρώτους αρχαιολόγους περιηγητές, οι οποίοι αναζήτησαν με πάθος στον χώρο τα ομηρικά τοπωνύμια και πιθανότατα ερείπια. Ο W. Gell (1807) κατά τις εξερευνήσεις του στην Ιθάκη, κατάφερε να αποδώσει πιστά με τα σχέδιά του τα τοπία, τα οποία αρκετές φορές λανθασμένα ταύτισε με τους ομηρικούς χώρους. Πλούτο πληροφοριών, τόσο για το ιστορικό τοπίο όσο και για τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο των Ελλήνων κατά την προεπαναστατική περίοδο, μας παραδίδουν οι εξαιρετικής ποιότητας πίνακες του Ed. Dodwell στα 1819 (και Ed. Dodwell στα 1819). Ευκρίνεια και συνέπεια διακρίνουν τα σχέδια του Ιταλού S. Pomardi (1820) ο οποίος συνόδευσε ως ζωγράφος τις αρχαιολογικές περιηγήσεις του Ed. Dodwell και αποτύπωσε πλήθος θέματα κατά παραγγελία. Σε μια από τις πολλές εκδόσεις πάνω στα ήθη, τα έθιμα, τις ενδυμασίες και τα μνημεία της Ελλάδος (Griechenland, 1825), η εικονογράφηση δανείζεται πίνακες από δημοφιλή ταξιδιωτικά έργα τα οποία είχαν κυκλοφορήσει τις προηγούμενες δεκαετίες, όπως συμβαίνει και με την άποψη του λιμένα Βαθύ της Ιθάκης.

Ο Chr. Wordsworth κυκλοφόρησε, αμέσως μετά την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους, ένα έργο (περισσότερο ιστορικο-αφηγηματικό παρά περιηγητικό), που εικονογραφήθηκε πλουσιοπάροχα και είχε μεγάλη απήχηση. Σε μία επανέκδοση (στα 1882, αλλάκαι στην έκδοση Chr. Wordsworth στα 1841) βλέπουμε αρχαιότητες αλλά και τοπία της Ιθάκης να αποδίδονται σε νέο εικαστικό ύφος. Σπάνιες υδατογραφίες από το Λεύκωμα της Γενναδείου Βιβλιοθήκης αποδίδουν το ήρεμο και πλούσιο σε βλάστηση τοπίο, αξιοπρόσεχτες τοποθεσίες και μνημεία (“Sketches of the Ionian Islands”, 1835-1840).

Το εντυπωσιακό σκηνικό με τις ακτογραμμές των νησιών κοντά στην Ιθάκη, αλλά και το επίσης πλούσιο τοπίο με τη συστάδα νήσων στα νοτιοανατολικά της Ιθάκης, έχουμε σε χαρακτικό από το έργο του S. Pomardi (1820). Τα μεγαλειώδη επίσης τοπία της νήσου και κυρίως ο κόλπος στο Βαθύ δεν εξαιρέθηκαν από τη σχεδιαστική γραφίδα πολλών ζωγράφων περιηγητών (Ed. Dodwell στα 1806, στην έκδοση του Piraeus and Ports, E. Rey στα 1867 και Ed. Lear στα 1863), ενώ η νέα τεχνική της φωτογραφίας απέδωσε με ακρίβεια τον χώρο (E. Reisinger στα 1923).

Eξαιρετικής ποιότητας ξυλογραφίες κοσμούν το έργο του J. von Falke (1887 / 2002). Απεικονίζουν έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης αλλά και φανταστικές αναπαραστάσεις που αφορούν κυρίως τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο των αρχαίων Ελλήνων και στην περίπτωση της Ιθάκης, σχετικές με στιγμιότυπα από την Οδύσσεια.

Τέλος το Οικόσημο της Κοινοπολιτείας των Ιονίων Νήσων (1817-1864) με τον θυρεό της Μεγάλης Βρετανίας συμπεριλαμβάνεται στο χρονικό του J.H. Allan (1843) από το ταξίδι του στη Μεσόγειο.

Σύνταξη: Ιόλη Βιγγοπούλου