Η Πάτμος ελαύνει στον χώρο της λογιοσύνης και των γεωγραφικών εκδόσεων, όπως και η υπόλοιπη νησιωτική Ελλάδα, με το «Liber Insularum Archipelagi» ένα πρωτοπόρο χαρτογραφικό χειρόγραφο έργο, στις αρχές του 15ου αιώνα, που έγινε και πρότυπο για τα μεταγενέστερα νησολόγια. Το έργο αυτό επηρέασε όλη τη μεταγενέστερη χειρόγραφη και έντυπη χαρτογραφία, όπως το νησολόγιο του B. dalli Sonetti (1485) όπου όλοι οι χάρτες συνοδεύονται από έμμετρα σχόλια με τη μορφή σονέτων και το νησολόγιο του B. Bordone (1547), όπου τα επεξηγηματικά κείμενα δίδουν πληροφορίες για τους θρύλους και την ιστορία των νησιών.

Προς τα τέλη του 16ου αιώνα η Πάτμος εμφανίζεται στο πρωτοποριακό για την εποχή του νησολόγιο (1574) του G. Fr. Camocio, το οποίο επηρέασε μεταγενέστερα νησολόγια, όπως αυτό του G. Rosaccio (1598), αλλά και εικονογράφησε (1615) προσκυνηματικά χρονικά (H. Beauvau). Όπως όλα τα έργα του είδους, το νησολόγιο του Antonio Millo (1582-91) εμπλουτίζεται από χαρακτικά που είχαν ήδη δημοσιευθεί σε έντυπες εκδόσεις της εποχής. Στους χάρτες των νησολογίων του, και σε αυτόν της Πάτμου, ο Αντώνιος σημειώνει τα επικίνδυνα σημεία πλεύσης, και χρησιμοποιεί τα τοπωνύμια των πορτολάνων της εποχής. Στην έκδοση του Μ. Boschini, μικρό νησολόγιο και όμορφο δείγμα της βενετσιάνικης χαρακτικής των μέσων του 17ου, αιώνα ο χάρτης της Πάτμου, όπως και όλοι οι άλλοι, συνοδεύεται με επεξηγηματικό κείμενο ιστορικο-γεωγραφικού περιεχομένου. Το νησολόγιο του Fr. Piacenza (1688) περιλαμβάνει χάρτες με εξαιρετική χάραξη και πλούσιο αφηγηματικό υλικό για τα νησιά του Αιγαίου πελάγους αλλά και την Κύπρο και την Πελοπόννησο. Στα τέλη του 17ου αιώνα, οι εκδόσεις του J. Peeters (1690) εξαίρουν τις νίκες των χριστιανικών δυνάμεων της Δύσης στους Βενετο-οθωμανικούς πολέμους. Απεικονίζονται πόλεις, λιμάνια και τοποθεσίες από την Αδριατική θάλασσα έως την Ινδία. Όλες αυτές οι εκδόσεις αντιγράφουν πίνακες που πρωτο-κυκλοφόρησαν κυρίως στα έργα της Γεωγραφικής Ακαδημίας των Αργοναυτών στη Βενετία, ενώ και αυτές οι εκδόσεις, πολλές φορές αντέγραφαν θέματα από παρεμφερή έργα της εποχής ( V.M. Coronelli, 1707).

Ανάμεσα στις ασάφειες και στις παραδοξότητες που επικρατούν στο χρονικό (1681) του J.J. Struys, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απόψεις για την Τήνο και την Πάτμο. Οι γνώσεις μας για τη γεωγραφία του τόπου, το φυσικό ανάγλυφο και τη θέση των οικισμών μας οδηγούν στο να αντιστρέψουμε τους τίτλους στα χαρακτικά, δηλ. η απεικόνιση της Πάτμου να τιτλοφορείται Τήνος και αντίστροφα.

Στην πολύτιμη για τον πλούτο των πληροφοριών έκδοση (1717) του J. Pitton de Tournefort, που κυκλοφόρησε μετά το ταξίδι του (1700-1701) στο Αιγαίο πέλαγος και απετέλεσε έκτοτε οδηγό για τους ταξιδιώτες και τα δρομολόγια τους στο Αρχιπέλαγος, οι εικόνες του για την Πάτμο, αφορούν τις ενδυματολογικές συνήθειες των γυναικών, μία άποψη για το λιμάνι αλλά και την πρώτη άποψη του Ιερού Σπηλαίου, ενώ στην πολύ πετυχημένη έκδοση (1714) του J.B. Van Mour, με ενδυμασίες και εθνότητες της Ανατολής και επεξηγηματικά κείμενα με λεπτομέρειες από τον καθημερινό βίο, η ενδυμασία των γυναικών της Πάτμου παραμένει από τις πιο εντυπωσιακές. Οι πίνακες που κοσμούν το χρονικό του ταξιδιού του Ch. Thompson (1752) αντιγράφουν θέματα που είχαν δημοσιευθεί σε δημοφιλείς προγενέστερες εκδόσεις.

Τα σπάνια θέματα, και οι εικονογραφήσεις που τα συνοδεύουν, τα οποία διαπραγματεύονται τα άρθρα, τα μελετήματα, τα δοκίμια και τα χρονικά ταξιδιών, που συγκεντρώθηκαν στο τόμο αυτό του R. Walpole (1820), αποτελούν αξιολογότατα τεκμήρια για την ιστορική, αρχαιολογική κυρίως αλλά και φυσική ιστορία της κάθε τοποθεσίας, και πιο συγκεκριμένα και για την Πάτμο.

Στο Λεύκωμα (1984) μάς παραδίδονται αξιολογότατες και σπάνιες ξυλογραφίες από το πρωτοπόρο εβδομαδιαίο βρετανικό περιοδικό “The Illustrated London News” (1842-1885) και το συγγενές “The Graphic” (1869-1885). Απεικονίζονται τοποθεσίες, πρόσωπα και γεγονότα (πολιτικά, κοινωνικά, πολεμικά), μερικά αφοριούν και την Πάτμο,  από το 1842 έως το 1885.

Tο έργο του A. de La Mottraye (1727) κοσμούν εντυπωσιακά χαρακτικά με σπάνια θέματα, ανάμεσα στα οποία κάποια με μείξη φανταστικών σκηνών που δημιουργούνται με αντιγραφές θεμάτων/μορφών από εκδόσεις της εποχής του, όπως ο χορός γυναικών του Αρχιπελάγους, όπου απεικονίζεται και γυναίκα της νήσου. Το χαρακτικό αυτό συμπεριλαμβάνεται σε σχολιασμένη έκδοση (1953) για ενδυμασίες (Ph. Argenti).

Η απεικόνιση γυναικών της Πάτμου, το Σπήλαιο της Αποκάλυψης, το λιμάνι αλλά και ο πίνακας με τη συνάντηση του συγγραφέα με Έλληνα μοναχό και το ανέλπιστο ερώτημα του τελευταίου για την πνευματική Ευρώπη, περιλαμβάνονται και στο μεγαλόπνοο έργο του M.G.F.A. Choiseul-Gouffier. Tο έργο αυτό εξέφρασε με έναν νέο και πρωτότυπο τρόπο το αρχαιόφιλο και φιλελληνικό πνεύμα της εποχής του, ενώ εισήγαγε (τέλος 18ου- αρχές 19ου αι.) την «εικόνα» ως πρωτεύον στοιχείο σε ταξιδιωτικό χρονικό.

Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν αφενός η σχεδίαση των φυσικών ορογραμμών όπως διακρίνονται από τη θαλάσσια πλεύση (Ed. D. Clarke, 1814) και αφετέρου η χαρτογράφηση του λιμανιού και των υδάτων σε σημαντικό λιμενοδείκτη (J. Roux, 1804).

Συντάκτης: Ιόλη Βιγγοπούλου