Η Βιθυνία, γεωγραφική περιοχή, όπου βρίσκονταν σημαντικές πόλεις, τόσο της βυζαντινής όσο και της οθωμανικής περιόδου, πλούσιες σε αξιόλογα μνημεία (Προύσσα, Νίκαια, Νικομήδεια) τράβηξε το ενδιαφέρον των περιηγητών. Πρωτοπόρα θεωρούνται τα εικονογραφικά θέματα που συνοδεύουν τη σημαντική για την αρχαιοδιφική έρευνά του έκδοση του ταξιδιού του J. Spon (1678). Τα περισσότερα από τα θέματα αυτά κατατάσσονται ως οι πρώτες απεικονίσεις, κυρίως αρχαιολογικών μνημείων και ερειπίων. Η εικονογράφηση στα ιστορικο-γεωγραφικά έργα των J. Enderlin (1691) και V.M. Coronelli (1707) παραδίδουν σπάνια και πρωτότυπα θέματα. Σπάνιες θεωρούνται οι απεικονίσεις γυναικών της Ανατολής με φόντο τοποθεσίες της οθωμανικής πρωτεύουσας στο έργο του G. De La Chapelle (1648;). Αξιοπρόσεκτοι είναι οι πίνακες που σχετίζονται με τις μετρήσεις και τις έρευνες που έκανε ο L.F. Marsili πάνω στις κινήσεις και την ποιότητα των υδάτων, τους ανέμους, τη στάθμη, τα ρεύματα και τα ψάρια του Βοσπόρου και των γύρω θαλασσών (1681). Οι πίνακες στο έργο του J. Sandrart (1687) απεικονίζουν κάστρα και τοποθεσίες, κυρίως της βενετικής κυριαρχίας. Παρόμοια έργα κυκλοφόρησαν για να εξαίρουν τις νικηφόρες νίκες των Ενετών στη σύγκρουση τους με του Οθωμανούς στη διάρκεια του ΣΤ΄ Βενετο-οθωμανικού πολέμου  (1684-1699). Στα τέλη του 17ου αιώνα,  και οι εκδόσεις του J. Peeters (1686) τονίζουν τις νίκες των χριστιανικών δυνάμεων της Δύσης στους Βενετο-οθωμανικούς πολέμους. Απεικονίζονται πόλεις, λιμάνια και τοποθεσίες στην Αυστρία, τη νότιοανατολική Ευρώπη, την ανατολική Μεσόγειο και περιοχές της Ασίας ώς τη Σαουδική Αραβία.

Από τα τέλη του 17ου αιώνα, η ευνοημένη από τον φυσικό περίγυρο πρωτεύουσα της οθωμανικής αυτοκρατορίας απεικονίζεται βαθμιαία σε πίνακες που αποδίδουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τη μαγευτική κάθε φορά θέα από διαφορετικά σημεία όπως στο έργο του C. de Bruyn στα 1714, όπου και μια από τις παλαιότερες πανοραμικές απόψεις. Οι πίνακες που κοσμούν την έκδοση  των J.A. van Egmont / J. Heymann (1759) απεικονίζουν θέματα που έχουν ήδη δημοσιευτεί στις εκδόσεις του C. Le Bruyn όπως και οι πίνακες που κοσμούν το χρονικό του ταξιδιού του Ch. Thompson (1752) αντιγράφουν θέματα που είχαν δημοσιευθεί στη δημοφιλή αυτή προγενέστερη εκδόση.

Tα οδοιπορικά του Γάλλου εμπόρου και κυνηγού αρχαιοτήτων P. Lucas (1712) με σπάνια εικονογραφικά θέματα, προκάλεσαν αίσθηση σε όλη την Eυρώπη. Κυρίως όμως, από τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν η κινητικότητα των ταξιδιωτών αυξάνεται (βελτίωση των μεταφορικών μέσων, δυνατότητα για ταξίδια αναψυχής, ατμόπλοια κ.λπ.) ταυτόχρονα έχουμε και αύξηση της έντυπης παραγωγής ταξιδιωτικών έργων, τα οποία διακρίνονται και για την εικονογράφησή τους.

Η Προύσσα λοιπόν, η παλαιά πρωτεύουσα των Οθωμανών ηγεμόνων, απεικονίστηκε τόσο σε χαρακτικά όσο και σε φωτογραφίες. Αμέσως μετά σε σπουδαιότητα ακολουθού η Νίκαια και η Νικομήδεια. Πρώτος o G. Wheler (1682) μας παραδίδει ένα σκαρίφημα για την περιοχή της Προύσσας και δύο αιώνες μετά έχουμε για όλη την περιοχή της νότιας Βιθυνίας τις φωτογραφίες των H. Barth (1913), Ew. Banse (1919) και L. Launay (1915). Για όλη την ενδιάμεση περίοδο ας μνημονεύσουμε:  το σχέδιο με τη χλωρίδα και πανίδα της περιοχής (P. Belon στα 1554), τις προσωπογραφίες Οθωμανών ηγεμόνων στο πολύ αξιόλογο έργο του Λ. Χαλκοκονδύλη (1632), τις αρχαιότητες από τη Νίκαια στο χρονικό του Άγγλου R. Pococke (1745), τον  πίνακα με αρχαίο νόμισμα στο πολύτιμο για τις πληροφορίες του πρωτοπόρο έργο του Γάλλου φυσιοδίφη J. Pitton de Tournefort (1717), καθώς και τα ανάγλυφα από τη Νίκαια στο οδοιπορικό του Άγγλου Ch. Fellows (1839), αλλά και τις γεμάτες γραφικότητα απόψεις από το Λεύκωμα των R. Walsh / Th. Allom(1838). Από τα πιο ωραία Λευκώματα για την Κωνσταντινούπολη των αρχών του 19ου αιώνα θεωρείται ο “Άτλας” που συνοδεύει το ταξιδιωτικό χρονικό του Ch. Pertusier (1817). Το πολύ ενδιαφέρον Λεύκωμα του J. Brindesi (1855-60), με σκηνές καθημερινού βίου στη Κωνσταντινούπολη και τα περίχωρά της, κατατάσσεται ανάμεσα στις πιο αξιοπρόσεχτες δημιουργίες του οριενταλισμού. Τα Λευκώματα με απόψεις πόλεων και στιγμιότυπα από τον καθημερινό βίο των κατοίκων ήταν πολύ δημοφιλή όλο τον 19ο αιώνα και ικανοποιούσαν τις απαιτήσεις του αναγνωστικού κοινού για εικόνες και σκηνές από την Ανατολή (J. Schranz, 1850 c.).

Έντονη συναισθηματική φόρτιση χαρακτηρίζει τα εκ του φυσικού σχέδια του Γάλλου ζωγράφου Th. Le Blanc (1833-34). Εξαιρετικής ποιότητας απεικονίσεις για τα ήθη των Μουσουλμάνων και τους θεσμούς της Υψηλής Πύλης παραδίδονται στο έργο του M. D’Ohsson (1820). 

O Ch. Texier, που  μας περέδωσε  ένα έργο όπου δίδεται για πρώτη φορά οργανωμένη όλη η μέχρι τότε «Γεωγραφική, Iστορική και Aρχαιολογική» γνώση για τη Μικρά Ασία, δημοσιεύει απόψεις τόπων και αρχαιότητες από τις τρεις σημαντικές πόλεις της Βιθυνίας. Στο αμέσως επόμενο έργο του (1864), ο Ch. Texier σηματοδότησε την έρευνα και τη μελέτη των βυζαντινών μνημείων κυρίως στη Μικρά Ασία. Εκεί δημοσιεύονται για πρώτη φορά σχέδια, κατόψεις, απόψεις μνημείων από τα κτίσματα της Προύσσας. Η εντυπωσιακή έκδοση του L.E.S.J. marquis de Laborde (1838) ανέδειξε τον πλούτο των αρχαιολογικών τοποθεσιών στη Μικρά Ασία και καλλιέργησε το ενδιαφέρον για αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή. Από τον 19ο αιώνα αξιοπρόσεχτες παραμένουν οι λιθογραφίες, με απόψεις κυρίως της Προύσσας, στα έργα των J.Fr. Lewis  (1838) και J.H. Allan (1843).

Χάρτες της περιοχής, τις περισσότερες φορές με την ευρύτερη της Βιθυνίας χώρα, δημοσιεύονται: στο ενδιαφέρον, κυρίως για τα μνημεία της Κωνσταντινούπολης, έργο του J.J. Grelot (1680, όπου ο  χάρτης των Δαρδανελλίων περιλαμβάνει και τμήμα της περιοχής), στην αγγλική μετάφραση (1729) του έργου του Γάλλου P. Gilles, στο χρονικό του J. Moreno (1790), στο έργο του πρώτου Γάλλου που εξερεύνησε διεξοδικά την περιοχή της Τροίας J.B. Lechevalier (1800), στον Άτλαντα του Γάλλου φυσιοδίφη G.A. Olivier(1801). Στην πλούσια χαρτογραφική παραγωγή του τέλους του 18ου αιώνα συγκαταλέγονται και οι αξιόλογοι, εδώ επιχρωματισμένοι,  χάρτες του P.G. Chanlaire (περ. 1780). Ενώ στο μεγαλόπνοο έργο του M.G.F.A. Choiseul-Gouffier –το οποίο εξέφρασε με έναν νέο και πρωτότυπο τρόπο το αρχαιόφιλο και φιλελληνικό πνεύμα της εποχής του και επιπλέον εισήγαγε (τέλος 18ου- αρχές 19ου αι.) την «εικόνα» ως πρωτεύον στοιχείο σε ταξιδιωτικό χρονικό– έχουμε χάρτη του Ελλησπόντου και τμήμα της βιθυνικής χώρας. Στο ίδιο έργο περιλαμβάνονται και απόψεις από τον ασιατικό Βόσπορο, θέματα που επανέρχονται και στα έργα των E. Flandin (1853) και Ed. De Amici (1883). Η αφήγηση του ταξιδιού και οι σχετικοί πίνακες με θέματα του Ευξείνου Πόντου στο έργο του Ed.D. Clarke (1810) συνθέτουν μια από τις πιο πρώιμες αλλά και πολύ αξιόλογες αναλυτικές περιγραφές και απεικονίσεις της περιοχής. Ο J. Tweddell πέθανε κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Αθήνα και τάφηκε στον Ναό του Ηφαίστου (Θησείο). Αργότερα ο αδερφός του εξέδωσε ό,τι περισώθηκε από τις ταξιδιωτικές του σημειώσεις (1817). Στους λιγοστούς πίνακες περιλαμβάνεται και χάρτης της ευρύτερης περιοχής της οθωμανικής πρωτεύυσας.

Σπάνιας θεματικής χαρακτηρίζονται οι πίνακες του κόμη A.-F. Andréossy (1828). Εκτός από τις δεξαμενές και τα υδραγωγεία της βυζαντινής και της οθωμανικής περιόδου στην ευρύτερη περιοχή της Κωνσταντινούπολης, απεικονίζουν επίσης θέματα ιδιαιτέρου επιστημονικού ενδιαφέροντος στην περιοχή όπου ο Βόσπορος ενώνεται με τη Μαύρη Θάλασσα.

Οι πίνακες στο σπάνιο Λεύκωμα της Μary Adelaide Walker (1866) αποδίδουν τα μνημεία και τα σημαντικά κτίρια της πολιτείας μέσα στο ειδυλλιακό τοπίο των περιχώρων της Προύσας.

Σύνταξη: Ιόλη Βιγγοπούλου