Η Σμύρνη στρατηγικό λιμάνι και κόμβος όπου κατέληγαν όλοι οι παλαιοί εμπορικοί δρόμοι από την Ανατολή, υπήρξε και για τους Δυτικοευρωπαίους σταθμός απ’ όπου ξεκινούσαν ή κατέληγαν οι περιηγήσεις στη μικρασιατική ενδοχώρα. H Σμύρνη, πρόπυλο από αιώνες της εμπορικής οδού που οδηγούσε προς τον πλούτο της Aνατολίας, σταυροδρόμι όπου κατέληγαν οι θαλάσσιοι δρόμοι της Δύσης, αναδείχτηκε κυρίως από τον 18ο κυρίως και όλο τον 19ο αιώνα και δεν εξαιρέθηκε σχεδόν από κανένα δρομολόγιο οποιουδήποτε ταξιδιωτικού στόχου (εκκλησιαστικού, διπλωματικού, εμπορικού, αρχαιολογικού ή καλλιτεχνικού, ψυχαγωγικού κ.λπ.). Kαταλαμβάνει έτσι τη δεύτερη θέση στις προτιμήσεις των ταξιδιωτών, μία μικρογραφία σχεδόν της Kωνσταντινούπολης, απ’ όπου εκκινούσαν ή κατέληγαν όλες οι περιηγήσεις, είτε προς την ενδοχώρα είτε προς όλο τον θαλάσσιο χώρο ανάμεσα στη μικρασιατική ακτή και στις νήσους. Στα κείμενα των περιηγητών κυριαρχούν ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της πολιτείας με πνεύμονα το λιμάνι της, οι πολύ ζωντανές εικόνες από τη ζωή του εμπορίου και η πολυχρωμία των εθνοτήτων, με το ελληνικό στοιχείο να υπερισχύει στην κοινωνία της.

Από τις πρώτες αρχαιολογικές εξερευνήσεις στην Ιωνία υπήρξε το ταξίδι (1675-6) του J. Spon συντροφιά με τον G. Wheler. Στο ταξίδι αυτό ο Άγγλος Wheler (ο οποίος ήρθε με τον Γάλλο γιατρό και αρχαιογνώστη Spon, που πρώτος αναζήτησε αρχαιότητες επί τόπου ακολουθώντας τις αρχαίες πηγές), εξερεύνησε και σχεδίασε ερείπια στα παράλια της Ιωνίας και φυσικά πρωταρχικά στη Σμύρνη (1682). Πρωτοπόρα θεωρούνται τα εικονογραφικά θέματα που συνοδεύουν τη σημαντική για την αρχαιοδιφική έρευνά του έκδοση του ταξιδιού του J. Spon (1678). Η έκδοση του έργου του J. Spon (1689) στα ολλανδικά περιέχει εικόνες σχετικές με τους χώρους περιήγησής του αλλά  σε φανταστικό και αφηγηματικό ύφος. Την ίδια περίοδο έχουμε έναν πρώτο χάρτη του κόλπου της Σμύρνης σε ένα άλλο έργο, έξοχο δείγμα της υψηλής παράδοσης της φλαμανδικής χαρακτικής, που κυκλοφόρησε προς τα τέλη του 17ου αιώνα. Πρόκειται για το «Archipel» του Ol. Dapper (στα 1688), στο οποίο το κείμενο και η εικονογράφηση βασίστηκαν στην αρχαία ελληνική και λατινική γραμματεία, σε πορτολάνους, νησολόγια αλλά και σύγχρονες του εκδότη (o οποίος δεν ταξίδεψε ποτέ) περιηγητικές μαρτυρίες και έγκυρους χάρτες της εποχής. Στις εκδόσεις του J. Enderlin (1685) και J. Enderlin (1686) συναντούμε πίνακες με θέματα που αντιγράφουν δημοφιλείς προγενέστερες εκδόσεις αλλά και έργα που κυκλοφορούν την ίδια περίοδο. Οι πίνακες στο έργο του J. Sandrart (1687) απεικονίζουν κάστρα και τοποθεσίες, κυρίως της βενετικής κυριαρχίας. Παρόμοια έργα κυκλοφόρησαν για να εξαίρουν τις νικηφόρες νίκες των Ενετών στη σύγκρουση τους με του Οθωμανούς στη διάρκεια του ΣΤ΄Βενετο-οθωμανικού πολέμου  (1684-1699). Στα τέλη του 17ου αιώνα, οι εκδόσεις του J. Peeters (1690) εξαίρουν τις νίκες των χριστιανικών δυνάμεων της Δύσης στους Βενετο-οθωμανικούς πολέμους. Απεικονίζονται πόλεις, λιμάνια και τοποθεσίες από την Αδριατική θάλασσα έως την Ινδία. Όλες αυτές οι εκδόσεις αντιγράφουν πίνακες που πρωτο-κυκλοφόρησαν κυρίως στα έργα της Γεωγραφικής Ακαδημίας των Αργοναυτών στη Βενετία, ενώ και αυτές οι εκδόσεις, πολλές φορές αντέγραφαν θέματα από παρεμφερή έργα της εποχής ( V.M. Coronelli, 1707).

Στις αρχές του 18ου αιώνα, στα 1714, έχουμε τις πρώτες απόψεις της πόλης και του λιμένα της Σμύρνης από το χρονικό του C. Le Bruyn, ο οποίος το κοσμεί με πρωτότυπα θέματα και εξαιρετικά, σε ζωγραφικό πια ύφος, χαρακτικά. Στο έργο αυτό συναντάμε τις πρώτες εικόνες για τα σπίτια, τις γυναικείες ενδυμασίες και κυρίως τους κεφαλόδεσμους, απόψεις της πόλης από τη μεριά της θάλασσας, πίνακες με νομίσματα κ.ά. Εκείνη την περίοδο στην πολύτιμη για τον πλούτο των πληροφοριών έκδοση του J. Pitton de Tournefort (1717), που κυκλοφόρησε μετά το ταξίδι του στο Αιγαίο πέλαγος και αποτέλεσε έκτοτε οδηγό για τους ταξιδιώτες και τα δρομολόγιά τους στο Αρχιπέλαγος, συναντάμε επίσης εικόνες της Σμύρνης (το φρούριο, αγάλματα, χάρτη της περιοχής και άποψη της πόλης). Στα 1720 στο χρονικό του P. Lucas δημοσιεύονται αρχαίες επιτύμβιες στήλες από τη Σμύρνη.

Στην Εταιρεία των Dilettanti (η οποία προώθησε, ενέπνευσε και πραγματοποίησε αρχαιολογικές αποστολές, ως το 1846, στον ελληνικό και μικρασιατικό χώρο και δημοσίευσε στη συνέχεια σε μνημειώδεις εκδόσεις τα πορίσματά τους) οφείλονται και οι πρώτες έγκυρες δημοσιεύσεις για τις αρχαιότητες της Ιωνίας (Al. Drummond, στα 1754 για τη Σμύρνη και την περιοχή της). Οι πίνακες που κοσμούν την έκδοση  των J.A. van Egmont / J. Heymann (1759) απεικονίζουν θέματα που έχουν ήδη δημοσιευτεί στις εκδόσεις του C. Le Bruyn. Οι πίνακες που κοσμούν το χρονικό του ταξιδιού του Ch. Thompson (1752) αντιγράφουν θέματα που είχαν δημοσιευθεί σε δημοφιλείς προγενέστερες εκδόσεις

Ο J. Seller ήταν ο δημιουργός της πρώτης λεπτομερούς χαρτογράφησης των ακτών της Μεσογείου, γνωστής με τον τίτλο «English Pilot...», η οποία πρωτοεκδόθηκε τον 17^ο αιώνα, επανεκδόθηκε επανειλημμένα, και συνέχισε να χρησιμοποιείται ως έργο αναφοράς μέχρι και τον 19^οαιώνα (εδώ η έκδοση του 1771). Το συνολικό έργο του Seller καθιέρωσε την αγγλική γλώσσα στους ναυτικούς χάρτες και επηρέασε έντονα τις μεταγενέστερες χαρτογραφικές εκδόσεις. Παραδίδονται σχέδια ακτών της περιοχής. Στην πλούσια χαρτογραφική παραγωγή του τέλους του 18ου αιώνα συγκαταλέγονται και οι αξιόλογοι, εδώ επιχρωματισμένοι,  χάρτες του P.G. Chanlaire (περ. 1780).

Λίγα χρόνια αργότερα το μεγαλόπνοο έργο του M.G.F.A. Choiseul-Gouffier εξέφρασε με έναν νέο και πρωτότυπο τρόπο το αρχαιόφιλο και φιλελληνικό πνεύμα της εποχής του, ενώ εισήγαγε (τέλος 18ου- αρχές 19ου αι.) την «εικόνα» ως πρωτεύον στοιχείο σε ταξιδιωτικό χρονικό. Για τη Σμύρνη στην έκδοση του Choiseul-Gouffier δημοσιεύονται (1782) χάρτης, άποψη και πίνακας με αρχαία νομίσματα.

Στο σπάνιο Λεύκωμα της Γενναδείου Βιβλιοθήκης με σχέδια σε σέπια (Album of 18 original drawings in sepia, περ. 1800), ο καλλιτέχνης αποδίδει έντονα το περιβάλλον τοπίο κυρίως παρά συγκεκριμένα μνημεία στον χώρο.

Ο μεγάλος φυσικός κόλπος και λιμένας της Σμύρνης χαρτογραφήθηκε με όλα τα σημαντικά αγκυροβόλια του στον λιμενοδείκτη του J. Roux (1804), ενώ ο F.V.J. Arundel (1828) ο οποίος ταξίδεψε στις «Επτά Εκκλησιές της Αποκάλυψης», μας έδωσε ένα σκαρίφημα της χερσονήσου της Ερυθραίας.

Ο Ο.M. von Stackelberg ήταν ένας από την πολυπληθή ομάδα των αρχαιόφιλων Ευρωπαίων, οι οποίοι πραγματοποίησαν ανασκαφές και λαφυραγώγησαν τον γλυπτό διάκοσμο από δύο σημαντικά αρχαία μνημεία στον ελλαδικό χώρο (τον ναό της Αφαίας στην Αίγινα και τον ναό του Απόλλωνα στις Βάσσες). Στην έκδοση αυτή (1826) παραδίδονται, σε εξαιρετικές λιθογραφίες, οι λίθοι με τα γλυπτό διάκοσμο από τον Ναό του Επικουρίου Απόλλωνα καθώς και απόψεις του ναού και του περιβάλλοντα χώρου αλλά και θέματα που αφορούν τη Σμύρνη.   

Tον 19ο αιώνα η Σμύρνη εντάσσεται στο δρομολόγιο του Grand Tour (Μεγάλο Ταξίδι), επιθυμία και σχεδόν υποχρέωση κάθε ευκατάστατου Δυτικοευρωπαίου, τόσο για την απόκτηση γνώσεων όσο και για την κοινωνική του προβολή. Έτσι από την περίοδο αυτή συγκεντρώνουμε πλούσιο εικονογραφικό υλικό: Et. Rey (στα 1843) απόψεις των ερειπίων, του αρχαίου θεάτρου και του λιμένα, J.H. Allan (στα 1843) άποψη με πλοία στον κόλπο, J. Skene (στα 1838-45) άποψη της πόλης αλλά και στους Ch.C. Frankland (στα 1829) ενδιαφέρουσα άποψη της πόλης προς τη θάλασσα. Από τους Ch. Fellows (στα 1839) και J.d’ Estourmel (στα1848) έχουμε άποψη της γέφυρας των καραβανιών στην είσοδο της πόλης και στον Eug. Peytier (στα 1829-33) συναντάμε σχέδιο δημόσιας κρήνης. Σκηνές καθημερινού βίου στην πόλη μας παραδίδει το πολύ πετυχημένο Λεύκωμα των R. Walsh / Th. Allom (στα 1836-38). Το πρώτο μισό του 19ου αιώνα κυκλοφόρησαν σε Λευκώματα ενδιαφέρουσες απόψεις των πόλεων της Μικράς Ασίας που αναφέρονται ως οι “Επτά Εκκλησίες της Αποκάλυψης”  (Ch. MacFarlane, στα 1832). Έντονη συναισθηματική φόρτιση χαρακτηρίζει τα εκ του φυσικού σχέδια του Γάλλου ζωγράφου Th. Le Blanc (1833-34).

Στο Λεύκωμα (1984) μάς παραδίδονται αξιολογότατες και σπάνιες ξυλογραφίες από το πρωτοπόρο εβδομαδιαίο βρετανικό περιοδικό “The Illustrated London News” (1842-1885) και το συγγενές “The Graphic” (1869-1885). Απεικονίζονται τοποθεσίες, πρόσωπα και γεγονότα (πολιτικά, κοινωνικά, πολεμικά), που αφορούν και τη Σμύρνη, από το 1842 έως το 1885. Τα Λευκώματα με απόψεις πόλεων και στιγμιότυπα από τον καθημερινό βίο των κατοίκων ήταν πολύ δημοφιλή όλο τον 19ο αιώνα και ικανοποιούσαν τις απαιτήσεις του αναγνωστικού κοινού για εικόνες και σκηνές από την Ανατολή (J. Schranz, 1850 c.). Τα καλλιτεχνικά περιοδικά του 19ου αιώνα, με ταξιδιωτικό αλλά και αφηγηματικό περιεχόμενο, δημοσίευαν πίνακες με απόψεις σημαντικών μνημείων της Ανατολής συνοδευόμενους από εμπεριστατωμένα επεξηγηματικά κείμενα. Αποτελούσαν ευπώλητες εκδόσεις με ψυχαγωγικό αλλά και εποικοδομητικό χαρακτήρα (M. Busch, 1869).

Στην «Περιγραφή των Πόλεων και Eπαρχιών της Mικράς Aσίας» (σε επανέκδοση του 1882) του Ch. Texier, όπου παρουσιάζονται τα πορίσματα της περιοδείας του στη Μικρά Ασία (έργο που παρέδωσε για πρώτη φορά οργανωμένα όλη την μέχρι τότε «Γεωγραφική, Iστορική και Aρχαιολογική» γνώση για τη Μικρά Ασία), συναντάμε άποψη της πόλης και χαρακτικό με παράσταση αρχαίου αναγλύφου που βρίσκεται στα περίχωρα κοντά στην βυζαντινή πόλη Νυμφαίο. Η εντυπωσιακή έκδοση του L.E.S.J. marquis de Laborde (1838) ανέδειξε τον πλούτο των αρχαιολογικών τοποθεσιών στη Μικρά Ασία και καλλιέργησε το ενδιαφέρον για αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή.

Οι γυναίκες και οι ενδυμασίες τους αποτελούσαν πάντοτε ένα ελκυστικό εικονογραφικό θέμα. Έτσι, ήδη στα 1727 στο έργο του A. De La Mottraye συναντούμε απεικόνιση γυναικείας ενδυμασίας από τη Σμύρνη (και στην έκδοση του F. Argenti στα 1953). Επίσης έχουμε, στο πνεύμα του οριενταλισμού, τις έγχρωμες λιθογραφίες του Fr.A.A. Goupil-Fesquet (1843) με τις γοητευτικές γυναικείες μορφές και σε επαναδημοσίευση πίνακα του 1838-42 με ίδιο θέμα (Γ. Πατιερίδη / Κ. Σταμάτης). Αξιωματούχοι, πλανόδιοι πωλητές και στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής απεικονίζονται, λίγο άτεχνα, στους πίνακες του Lechaise (1821), Lechaise (1821). Oι δημοφιλείς υδατογραφίες του A. Preziosi (1852-57), που απεικονίζουν ενδυμασίες και ανθρώπινους τύπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ξεχωρίζουν από τις παρόμοια καλλιτεχνικά έργα της ίδιας εποχής χάρη στα έντονα χρώματα στα υφάσματα, τις πρωτότυπες στάσεις των μορφών και τις έντονες εκφράσεις τους.

Τα πρωτοπόρα σκαριφήματα του Γάλλου σκιτσoγράφου H.L. Avelot (1899), με ανθρώπινους κυρίως τύπους, αλλά και λεπτομέρειες και στιγμιότυπα του καθημερινού βίου, αποτελούν εξαιρετικά πρωτότυπο υλικό, και έκτοτε συναντάμε και άλλους καλλιτέχνες που τολμούν παρόμοιες εικονογραφήσεις.

Στις αρχές του 20ού αιώνα αφενός τα πολιτικο-στρατιωτικά γεγονότα στη Μικρά Ασία και αφετέρου η ανάπτυξη της νέας τεχνικής αποτύπωσης, η φωτογραφία δηλαδή, μας κληροδότησαν σημαντικό εικονογραφικό πλούτο κυρίως από τη Σμύρνη (L. Launay στα 1915 και Ew. Banse στα 1919) ενώ τα χαρακτικά και οι ακουαρέλες με τοπία ή λεπτομέρειες του χώρου και ανθρώπινους τύπους, τα οποία προέρχονται από σχέδια του ίδιου του P. Jeancard (1919), θυμίζουν φωτογραφικές λήψεις.

Τέλος,  το Λεύκωμα του Fr.Fr. Boissonnas (στα 1919) με φωτογραφικές λήψεις μας δίνει εικόνες από τα ελληνικά πλοία στο λιμάνι, τον ελληνικό στρατό να παρελαύνει στην ακτή, τις συνοικίες των Ελλήνων και των Τούρκων με γραφικές στιγμές της καθημερινής ζωής, την αγορά, τις γέφυρες και τα υδραγωγεία στην ευρύτερη περιοχή. Πρόκειται για σπάνιες φωτογραφίες της Σμύρνης πριν από την καταστροφή της το 1922.

Σύνταξη: Ιόλη Βιγγοπούλου