Στο ταξίδι του προς τον ελλαδικό χώρο και τη Μικρά Ασία ο G. Wheler (ο οποίος ήρθε με τον Γάλλο γιατρό και αρχαιογνώστη J. Spon, που πρώτος αναζήτησε αρχαιότητες επί τόπου ακολουθώντας τις αρχαίες πηγές) εξερεύνησε και σχεδίασε (1682) ερείπια στις αρχαίες ελληνικές πόλεις (Σμύρνη, Δίδυμα, Έφεσο) στα παράλια της Ιωνίας. Πρωτοπόρα θεωρούνται τα εικονογραφικά θέματα που συνοδεύουν τη σημαντική για την αρχαιοδιφική έρευνά του έκδοση του ταξιδιού του J. Spon (1678). Τα περισσότερα από τα θέματα αυτά κατατάσσονται ως οι πρώτες απεικονίσεις, κυρίως αρχαιολογικών μνημείων και ερειπίων. Η έκδοση του έργου του J. Spon (1689) στα ολλανδικά περιέχει εικόνες σχετικές με τους χώρους περιήγησής του αλλά  σε φανταστικό και αφηγηματικό ύφος. Την ίδια περίοδο έχουμε έναν πρώτο χάρτη του κόλπου της Σμύρνης σε ένα άλλο έργο, έξοχο δείγμα της υψηλής παράδοσης της φλαμανδικής χαρακτικής, που κυκλοφόρησε προς τα τέλη του 17ου αιώνα. Πρόκειται για το «Archipel» του Ol. Dapper (στα 1688), στο οποίο το κείμενο και η εικονογράφηση βασίστηκαν στην αρχαία ελληνική και λατινική γραμματεία, σε πορτολάνους, νησολόγια αλλά και σύγχρονες του εκδότη (o οποίος δεν ταξίδεψε ποτέ) περιηγητικές μαρτυρίες και έγκυρους χάρτες της εποχής. Το νησολόγιο του Fr. Piacenza (1688) περιλαμβάνει χάρτες με εξαιρετική χάραξη και πλούσιο αφηγηματικό υλικό για τα νησιά του Αιγαίου πελάγους αλλά και την Κύπρο και την Πελοπόννησο. Στις εκδόσεις του J. Enderlin (1685) και J. Enderlin  (1686) συναντούμε πίνακες με θέματα που αντιγράφουν δημοφιλείς προγενέστερες εκδόσεις αλλά και έργα που κυκλοφορούν την ίδια περίοδο και είχαν μεγάλη απήχηση, όπως αυτά της Γεωγραφικής Ακαδημίας των Αργοναυτών στη Βενετία (V.M. Coronelli, 1707). Οι πίνακες στο έργο του J. Sandrart (1687) απεικονίζουν κάστρα και τοποθεσίες, κυρίως της βενετικής κυριαρχίας. Παρόμοια έργα κυκλοφόρησαν για να εξαίρουν τις νικηφόρες νίκες των Ενετών στη σύγκρουση τους με του Οθωμανούς στη διάρκεια του ΣΤ΄ Βενετο-οθωμανικού πολέμου  (1684-1699). Έτσι στα τέλη του 17ου αιώνα, οι εκδόσεις του J. Peeters (1690) τονίζουν επίσης τις νίκες των χριστιανικών δυνάμεων της Δύσης στους Βενετο-οθωμανικούς πολέμους. Απεικονίζονται πόλεις, λιμάνια και τοποθεσίες από την Αδριατική θάλασσα έως την Ινδία.

Στις αρχές του 18ου αιώνα, στα 1714, έχουμε τις πρώτες απόψεις της πόλης και του λιμένα της Σμύρνης καθώς και της Εφέσου και της γύρω περιοχής από το χρονικό του C. Le Bruyn, ο οποίος το κοσμεί με πρωτότυπα θέματα και εξαιρετικά, σε ζωγραφικό πια ύφος, χαρακτικά. Εκείνη την περίοδο στην πολύτιμη για τον πλούτο των πληροφοριών έκδοση του J. Pitton de Tournefort (1717), που κυκλοφόρησε μετά το ταξίδι του στο Αιγαίο πέλαγος και απετέλεσε έκτοτε οδηγό για τους ταξιδιώτες και τα δρομολόγιά τους στο Αρχιπέλαγος, συναντάμε επίσης εικόνες της Σμύρνης. Στα 1720 στο χρονικό του P. Lucas δημοσιεύονται αρχαίες επιτύμβιες στήλες από τη Σμύρνη. Οι πίνακες που κοσμούν την έκδοση  των J.A. van Egmont / J. Heymann (1759) απεικονίζουν θέματα που έχουν ήδη δημοσιευτεί στις εκδόσεις του C. Le Bruyn. Οι πίνακες που κοσμούν το χρονικό του ταξιδιού του Ch. Thompson (1752) αντιγράφουν θέματα που είχαν δημοσιευθεί σε δημοφιλείς προγενέστερες εκδόσεις.

Ο J. Seller ήταν ο δημιουργός της πρώτης λεπτομερούς χαρτογράφησης των ακτών της Μεσογείου, γνωστής με τον τίτλο «English Pilot...», η οποία πρωτοεκδόθηκε τον 17^ο αιώνα, επανεκδόθηκε επανειλημμένα, και συνέχισε να χρησιμοποιείται ως έργο αναφοράς μέχρι και τον 19^οαιώνα (εδώ η έκδοση του 1771). Το συνολικό έργο του Seller καθιέρωσε την αγγλική γλώσσα στους ναυτικούς χάρτες και επηρέασε έντονα τις μεταγενέστερες χαρτογραφικές εκδόσεις. Παραδίδονται σχέδια ακτών της περιοχής. Στην πλούσια χαρτογραφική παραγωγή του τέλους του 18ου αιώνα συγκαταλέγονται και οι αξιόλογοι, εδώ επιχρωματισμένοι,  χάρτες του P.G. Chanlaire (περ. 1780).

Στην Εταιρεία των Dilettanti (η οποία προώθησε, ενέπνευσε και πραγματοποίησε αρχαιολογικές αποστολές, ως το 1846, στον ελληνικό και μικρασιατικό χώρο και δημοσίευσε στη συνέχεια σε μνημειώδεις εκδόσεις τα πορίσματά τους) ανήκουν (1769) τα σχέδια μνημείων και αρχιτεκτονικών μελών από τις αρχαίες ελληνικές αποικίες Δίδυμα, Τέω, Μίλητο, Πριήνη. Έκτοτε, οι περιηγητές στα παράλια της Μικράς Ασίας ενδιαφέρονται για αρχαιολογικές εξερευνήσεις, με την αναπόφευκτη πλέον λεία αρχαιοτήτων, αλλά και δημοσιεύοντας σημαντικές μελέτες με τη σχετική εικονογράφηση: για την Τέω o R. Pococke (1745) και ο J. Dallaway (1799), για την Έφεσο και την Τέω ο W. Wilkins (1807), για την Πριήνη και την Μίλητο ο P.Ol. Brönsted (1830), για τη Σμύρνη και την περιοχή της ο Al. Drummond (1754). Για την περιοχή, στην έκδοση του M.G.F.A. Choiseul-Gouffier, δημοσιεύονται (1782) χάρτες, απόψεις, σχέδια και κατόψεις για τις αρχαιότητες στην Έφεσο, τη Σμύρνη, την Τέω, την Πριήνη, τη Μίλητο, τα Δίδυμα, την Κρήνη. Το έργο του Choiseul-Gouffier, το οποίο εξέφρασε με έναν νέο και πρωτότυπο τρόπο το αρχαιόφιλο και φιλελληνικό πνεύμα της εποχής του, ενώ εισήγαγε (τέλος 18ου- αρχές 19ου αι.) την «εικόνα» ως πρωτεύον στοιχείο σε ταξιδιωτικό χρονικό συνετέλεσε κατά πολύ στην αύξηση της επισκεψιμότητας των παραλίων της Μικράς Ασίας.

Στο σπάνιο Λεύκωμα της Γενναδείου Βιβλιοθήκης με σχέδια σε σέπια (Album of 18 original drawings in sepia, περ. 1800), ο καλλιτέχνης αποδίδει έντονα το περιβάλλον τοπίο κυρίως παρά συγκεκριμένα μνημεία στον χώρο. 

Από την Ιωνία πέρασαν και δημοσίευσαν σχετικά και οι Άγγλοι Ch. Fellows (1839) και F.V.J. Arundel (1828) όταν, ο μεν πρώτος κετευθυνόταν στη Λυκία ο δε δεύτερος στις «Επτά Εκκλησιές της Αποκάλυψης». Όπως και στα άλλα του έργα, ο Άγγλος τοπογράφος W.M. Leake (1824) παραδίδει  συγκροτημένες και λεπτομερειακές αρχαιολογικές παρατηρήσεις.

Ο Ο.M. von Stackelberg ήταν ένας από την πολυπληθή ομάδα των αρχαιόφιλων Ευρωπαίων, οι οποίοι πραγματοποίησαν ανασκαφές και λαφυραγώγησαν τον γλυπτό διάκοσμο από δύο σημαντικά αρχαία μνημεία στον ελλαδικό χώρο (τον ναό της Αφαίας στην Αίγινα και τον ναό του Απόλλωνα στις Βάσσες). Στην έκδοση αυτή (1826) παραδίδονται, σε εξαιρετικές λιθογραφίες, οι λίθοι με τα γλυπτό διάκοσμο από τον Ναό του Επικουρίου Απόλλωνα καθώς και απόψεις του ναού και του περιβάλλοντα χώρου αλλά και θέματα που αφορούν τη Σμύρνη.   

Tον 19ο αιώνα η Σμύρνη και η ευρύτερή της περιοχή εντάσσονται στο δρομολόγιο του Grand Tour (Μεγάλο Ταξίδι), επιθυμία και σχεδόν υποχρέωση κάθε ευκατάστατου Δυτικοευρωπαίου, τόσο για την απόκτηση γνώσεων όσο και για την κοινωνική του προβολή. Έτσι από την περίοδο αυτή συγκεντρώνουμε πλούσιο εικονογραφικό υλικό: Et. Rey (1843), J.H. Allan (1843, όπου και απόψεις από την ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης), J. Skene (1838-45), J.d’ Estourmel (1848), αλλά και στους Ch.C. Frankland (1829) και Ch. MacFarlane (1829). Επίσης το σημαντικό λιμάνι χαρτογραφείται στον λιμενοδείκτη του J. Roux (1804). Από την ίδια περίοδο, έχουμε εικόνες για τη Μίλητο και την Έφεσο στο έργο του F.C.H.L. Pouqueville “Grèce” (1835) (που μας κληροδότησε σε ένα άλλο του έργο ένα από τα πιο συγκροτημένα κείμενα για τη γεωμορφολογία της ηπειρωτικής Ελλάδας), το οποίο δανείζεται απόψεις από δημοφιλείς και αξιόλογες προγενέστερες εκδόσεις άλλων περιηγητικών έργων. Ας σημειώσουμε επίσης, από την ίδια περίοδο, το σχέδιο του Eug. Peytier (1829-32, 1833-45) και τις απόψεις της Σμύρνης και της περιοχής της στο Λεύκωμα των R. Walsh / Th. Allom (1836-38). Το πρώτο μισό του 19ου αιώνα κυκλοφόρησαν σε Λευκώματα ενδιαφέρουσες απόψεις των πόλεων της Μικράς Ασίας που αναφέρονται ως οι “Επτά Εκκλησίες της Αποκάλυψης”  (Ch. MacFarlane, στα 1832). Τα Λευκώματα με απόψεις πόλεων και στιγμιότυπα από τον καθημερινό βίο των κατοίκων ήταν πολύ δημοφιλή όλο τον 19ο αιώνα και ικανοποιούσαν τις απαιτήσεις του αναγνωστικού κοινού για εικόνες και σκηνές από την Ανατολή (J. Schranz, 1850 c.).

Στο Λεύκωμα (1984) μάς παραδίδονται αξιολογότατες και σπάνιες ξυλογραφίες από το πρωτοπόρο εβδομαδιαίο βρετανικό περιοδικό “The Illustrated London News” (1842-1885) και το συγγενές “The Graphic” (1869-1885). Απεικονίζονται τοποθεσίες, πρόσωπα και γεγονότα (πολιτικά, κοινωνικά, πολεμικά) μερικά αφορουν και την περιοχή,  από το 1842 έως το 1885. Τα καλλιτεχνικά περιοδικά του 19ου αιώνα, με ταξιδιωτικό αλλά και αφηγηματικό περιεχόμενο, δημοσίευαν πίνακες με απόψεις σημαντικών μνημείων της Ανατολής συνοδευόμενους από εμπεριστατωμένα επεξηγηματικά κείμενα. Αποτελούσαν ευπώλητες εκδόσεις με ψυχαγωγικό αλλά και εποικοδομητικό χαρακτήρα (M. Busch, 1869)

Στην «Περιγραφή των Πόλεων και Eπαρχιών της Mικράς Aσίας» (σε επανέκδοση του 1882) του Ch. Texier, όπου παρουσιάζονται τα πορίσματα της περιοδείας του στη Μικρά Ασία (έργο που περέδωσε για πρώτη φορά οργανωμένα όλη την μέχρι τότε «Γεωγραφική, Iστορική και Aρχαιολογική» γνώση για τη Μικρά Ασία), συναντάμε απόψεις τόπων, αρχαιότητες από τη Σμύρνη, την Έφεσο, την Τέω και τα Δίδυμα.

Οι γυναίκες και οι ενδυμασίες τους αποτελούσαν πάντοτε ένα ελκυστικό εικονογραφικό θέμα. Έτσι, ήδη στα 1727 στο έργο του A. De La Mottraye συναντούμε απεικόνιση γυναικείας ενδυμασίας από τη Σμύρνη (και στην έκδοση του F. Argenti στα 1953). Αξιωματούχοι, πλανόδιοι πωλητές και στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής απεικονίζονται, λίγο άτεχνα, στους πίνακες του Lechaise (1821), Lechaise (1821). Έπίσης έχουμε, στο πνεύμα του οριενταλισμού, τις έγχρωμες λιθογραφίες του Fr.A.A. Goupil-Fesquet (1843) με τις γοητευτικές γυναικείες μορφές και σε επαναδημοσίευση πίνακα του 1838-42 με ίδιο θέμα (Γ. Πατιερίδη / Κ. Σταμάτης). Oι δημοφιλείς υδατογραφίες του A. Preziosi (1852-57), που απεικονίζουν ενδυμασίες και ανθρώπινους τύπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ξεχωρίζουν από τις παρόμοια καλλιτεχνικά έργα της ίδιας εποχής χάρη στα έντονα χρώματα στα υφάσματα, τις πρωτότυπες στάσεις των μορφών και τις έντονες εκφράσεις τους.

Τα πρωτοπόρα σκαριφήματα του Γάλλου σκιτσoγράφου H.L. Avelot (1899), με ανθρώπινους κυρίως τύπους, αλλά και λεπτομέρειες και στιγμιότυπα του καθημερινού βίου, αποτελούν εξαιρετικά πρωτότυπο υλικό, και έκτοτε συναντάμε και άλλους καλλιτέχνες που τολμούν παρόμοιες εικονογραφήσεις.

Στις αρχές του 20ού αιώνα αφενός τα πολιτικο-στρατιωτικά γεγονότα στη Μικρά Ασία και αφετέρου η ανάπτυξη της νέας τεχνικής αποτύπωσης, η φωτογραφία δηλαδή, μας κληροδότησαν σημαντικό εικονογραφικό πλούτο κυρίως από τη Σμύρνη (L. Launay στα 1915, Ew. Banse στα 1919, P. Jeancard στα 1919 και Fr. Fr. Boissonnas στα 1919, όπου και σπάνιες λήψεις πριν από την καταστροφή της πόλης στα 1922).

Σύνταξη: Ιόλη Βιγγοπούλου