Η Ρόδος, το μεγαλύτερο νησί των Δωδεκανήσων, ελαύνει στον χώρο της λογιοσύνης και των γεωγραφικών εκδόσεων, όπως και η υπόλοιπη νησιωτική Ελλάδα, με το “Liber Insularum Archipelagi”, το πρωτοπόρο χειρόγραφο χαρτογραφικό έργο, στις αρχές του 15ου αιώνα, του Cr. Buondelmonti, που έγινε και πρότυπο για τα μεταγενέστερα νησολόγια, όπως αυτά των B. dalli Sonetti(1485) και του Β. Bordone (1547). Ο Sonetti συνοδεύει τους χάρτες με έμμετρα κείμενα, ενώ ο Bordone σημειώνει στους ιδιότυπους χάρτες του πληροφορίες, μεταξύ άλλων, για τους μύθους, το κλίμα και την ιστορία του νησιού.

Στο πρώτο έντυπο ταξιδιωτικό έργο, εμπλουτισμένο με ξυλογραφίες, αυτό του Ber. von Breydenbach (1486),όπου αποδίδονται όψεις των πόλεων στη θαλάσσια διαδρομή από τη Βενετία έως την Iερή Γη της Παλαιστίνης, η Ρόδος είναι από τις πόλεις/σταθμούς που αναπαρίστανται.  Η πρώτη απεικόνιση της Ρόδου, στο οδοιπορικό του B. von Breydenbach (ένατη επανέκδοση στα 1502), σε χαρακτικό του Ε. Reuwich, καταφέρνει, παρά τη γραμμικότητα της ξυλογραφίας, να αποδώσει πολλές λεπτομέρειες από την όψη του λιμανιού και των κτιρίων της πολιτείας.

Έκτοτε η απεικόνιση αυτή αποτέλεσε τη μήτρα αντιγραφής του θέματος, που επανεκδόθηκε (N. Bianco, 1600) αυτούσιο ή σε παραλλαγές έως τα τέλη του 18ου αιώνα.

Προς τα τέλη του 16ου αιώνα η Ρόδος εμφανίζεται στο πρωτοποριακό για την εποχή του νησολόγιο (1574) του G. Fr. Camocio, το οποίο επηρέασε μεταγενέστερα νησολόγια, όπως αυτό του G. Rosaccio (1598), αλλά και εικονογράφησε προσκυνηματικά χρονικά (H. Beauvau στα 1615 και J. Van Cootwijck στα 1619). Όπως όλα τα έργα του είδους, το νησολόγιο του Antonio Millo (1582-91) εμπλουτίζεται από χαρακτικά που είχαν ήδη δημοσιευθεί σε έντυπες εκδόσεις της εποχής. Στους χάρτες των νησολογίων του, όπως και σε αυτόν της Ρόδου, ο Αντώνιος σημειώνει τα επικίνδυνα σημεία πλεύσης, και χρησιμοποιεί τα τοπωνύμια των πορτολάνων της εποχής.

Ο T. Porcacchi κυκλοφόρησε μία πολύ πετυχημένη έκδοση (1620) νησολογίου με τη νέα τεχνική στην χάραξη, αυτήν της χαλκογραφίας. Η τεχνική αυτή επέτρεπε περισσότερες λεπτομέρειες, μεγαλύτερη ακρίβεια, πυκνότητα πληροφοριών, και καθιερώθηκε σταδιακά σε όλα τα εικονογραφημένα έργα μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, οπότε προτιμήθηκε βαθμιαία η λιθογραφία. Το νησολόγιο του Fr. Piacenza (1688) περιλαμβάνει χάρτες με εξαιρετική χάραξη και πλούσιο αφηγηματικό υλικό για τα νησιά του Αιγαίου πελάγους αλλά και την Κύπρο και την Πελοπόννησο.  Στις εκδόσεις του J. Enderlin (1686) και J. Enderlin (1685) συναντούμε πίνακες με θέματα που αντιγράφουν δημοφιλείς προγενέστερες εκδόσεις αλλά και έργα που κυκλοφορούν την ίδια περίοδο. Στα τέλη του 17ου αιώνα, οι εκδόσεις του J. Peeters (1690) εξαίρουν τις νίκες των χριστιανικών δυνάμεων της Δύσης στους Βενετο-οθωμανικούς πολέμους. Απεικονίζονται πόλεις, λιμάνια και τοποθεσίες από την Αδριατική θάλασσα έως την Ινδία. Όλες αυτές οι εκδόσεις αντιγράφουν πίνακες που πρωτο-κυκλοφόρησαν κυρίως στα έργα της Γεωγραφικής Ακαδημίας των Αργοναυτών στη Βενετία, ενώ και αυτές οι εκδόσεις, πολλές φορές αντέγραφαν θέματα από παρεμφερή έργα της εποχής ( V.M. Coronelli, 1707).

Χάρτη της πόλης και του λιμένα της έχουμε και, στα 1624, στο χρονικό του L. Deshayes de Courmenin. Στην έκδοση του Μ. Boschini, μικρό νησολόγιο και όμορφο δείγμα της βενετσιάνικης χαρακτικής των μέσων του 17ου αιώνα, ο χάρτης της Ρόδου, όπως και όλοι οι άλλοι, συνοδεύεται με επεξηγηματικό κείμενο ιστορικο-γεωγραφικού περιεχομένου. Τον 17ο αιώνα o V.M. Coronelli, ιδρυτής της Γεωγραφικής Aκαδημίας των Αργοναυτών στη Bενετία, που δεν ταξίδεψε στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κυκλοφόρησε μεταξύ άλλων δεκάδες εκδόσεις με πολλές χαλκογραφίες, διθύραμβο για τις νικηφόρες μάχες των συμπατριωτών του κατά τον Eνετο-οθωμανικό πόλεμο (1684-1687). Για τη Ρόδο και τα γύρω νησιά δημοσίευσε ειδική έκδοση (Coronelli, V.M. / Parissoti, An., στα 1688). Τα σχέδια αυτά, που αντιγράφηκαν αυτούσια ή σε παραλλαγές, συνοδεύουν έκτοτε πάμπολλες επανεκδόσεις ή μεταφράσεις έργων του Coronelli, ή εικονογραφούν μεταγενέστερα ταξιδιωτικά χρονικά, ιστορικά συγγράμματα και έντυπες γεωγραφικές εκδόσεις (Ol. Dapper “Archipel” στα 1688). Στο τελευταίο υπάρχει και πίνακας με αρχαία νομίσματα της νήσου.

Χάρτες που απεικονίζουν το νησί, έχουμε και στα έργα των Η. Blount (1707) και J. Sandrart (1686). Στο πρώτο, του Άγγλου ταξιδιώτη, ο χάρτης κοσμεί επανέκδοση του χρονικού του που είχε πολύ μεγάλη επιτυχία, και στο δεύτερο, λόγιο έργο του Γερμανού χαράκτη, ο χάρτης  μιμείται  προγενέστερη χάραξη από παρεμφερές έργο. Οι πίνακες στο έργο του J. Sandrart (1687) απεικονίζουν κάστρα και τοποθεσίες, κυρίως της βενετικής κυριαρχίας. Παρόμοια έργα κυκλοφόρησαν για να εξαίρουν τις νικηφόρες νίκες των Ενετών στη σύγκρουση τους με τους Οθωμανούς στη διάρκεια του ΣΤ΄Βενετο-οθωμανικού πολέμου (1684-1699).

Ο J. Seller ήταν ο δημιουργός της πρώτης λεπτομερούς χαρτογράφησης των ακτών της Μεσογείου, γνωστής με τον τίτλο «English Pilot...», η οποία πρωτοεκδόθηκε τον 17^ο αιώνα, επανεκδόθηκε επανειλημμένα, και συνέχισε να χρησιμοποιείται ως έργο αναφοράς μέχρι και τον 19^οαιώνα (εδώ η έκδοση του 1771). Το συνολικό έργο του Seller καθιέρωσε την αγγλική γλώσσα στους ναυτικούς χάρτες και επηρέασε έντονα τις μεταγενέστερες χαρτογραφικές εκδόσεις. Παραδίδονται σχέδια ακτών της περιοχής. Στην πλούσια χαρτογραφική παραγωγή του τέλους του 18ου αιώνα συγκαταλέγονται και οι αξιόλογοι, εδώ επιχρωματισμένοι,  χάρτες του P.G. Chanlaire (περ. 1780).

Οι εξαιρετικής χάραξης χάρτες της αρχαίας Ελλάδος του J. Laurenberg (1660) συνοδεύονται από επεξηγηματικά ιστορικο-γεωγραφικά κείμενα, όπου αναγνωρίζουμε την βαθιά λόγια γνώση του δημιουργού.

Οι εντυπωσιακοί πίνακες, με τα πρωτότυπα θέματα (εδώ ο Κολοσσός της Ρόδου ), στην έκδοση του χρονικού του J. Somer (1649) και στην επανέκδοση (Somer στα 1661) ακολουθούν τη μακρά φλαμανδική παράδοση στη χαρακτική.

Αξίζει να επισημάνουμε μερικά ειδικά εικονογραφικά θέματα, που προέρχονται από έργα κυρίως του 16ου αιώνα: πίνακες που αφορούν τις πολιορκίες της πόλης και της νήσου από τους Οθωμανούς στα τέλη του 15ου αιώνα σε χρονογραφία εμπλουτισμένη με ξυλογραφίες (J.A.M. Adelphus στα 1513). Σχέδιο ερπετού από τη νήσο στο πρωτοπόρο για την εποχή του, όσον αφορά την περιήγηση και την περιγραφή των χώρων, έργο του φυσιοδίφη P. Belon (1554). Μια από τις πρωιμότερες αναπαραστάσεις του περίφημου Κολοσσού στο χρονικό ταυ ταξιδιού του A. Thevet (1556). Οι εντυπωσιακοί πίνακες, με τα πρωτότυπα θέματα (εδώ ο Κολοσσός της Ρόδου ), στην έκδοση του χρονικού του J. Somer (1649) και στην επανέκδοση (Somer στα 1661) ακολουθούν τη μακρά φλαμανδική παράδοση στη χαρακτική.

Η έκδοση του G. Bosio / P. de Boissat (1659), σε μετάφραση του δεύτερου, περιέχει λίγα χαρακτικά τα οποία απεικονίζουν τις κυριότερες πόλεις στις οποίες δραστηριοποιήθηκαν οι Ιωαννίτες Ιππότες, ανάμεσά τους και η Ρόδος. Οι απεικονίσεις αυτές είναι παραλλαγές  θεμάτων που είχαν ήδη δημοσιευθεί σε άλλα δημοφιλή ταξιδιωτικά και χαρτογραφικά έργα της εποχής. 

Γυναικεία ενδυμασία απεικονίζεται στο Λεύκωμα του C. Vecellio (1598, σε επανέκδοση του 1859). Ο πίνακας αυτός αναπαράγεται και στις εκδόσεις του Coronelli. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απεικονίσεις του συγγραφέα-ταξιδιώτη με τον συνοδοιπόρό του με την αναγκαστική κάθε φορά, ανάλογα με την περιοχή που περιηγούνται, ενδυμασία. (H. Breuning στα 1612).

Στα 1714 έχουμε τις πρώτες πανοραμικές απόψεις της πόλης και του λιμανιού από το χρονικό του C. Le Bruyn, ο οποίος το κοσμεί με πρωτότυπα θέματα και εξαιρετικά, σε ζωγραφικό πια ύφος, χαρακτικά. Οι πίνακες που κοσμούν την έκδοση  των J.A. van Egmont / J. Heymann(1759) απεικονίζουν θέματα που έχουν ήδη δημοσιευτεί στις εκδόσεις του C. Le Bruyn.

Οι πίνακες που κοσμούν την έκδοση των περιηγήσεων του J. Thevenot (1727), απεικονίζουν ασυνήθιστα θέματα. Πρόκειται κατά κανόνα για πολυπρόσωπες συνθέσεις με πολλές λεπτομέρειες, που σκιαγραφούν σκηνές σε μακρινούς τόπους με μια αφηγηματικότητα ιδιαίτερα ελκυστική για τον αναγνώστη. 

Χάρτη της νήσου, άποψη της πόλης και πίνακα με νομίσματα συναντούμε (1782) στο μεγαλόπνοο έργο του Γάλλου ευγενή και μετέπειτα πρέσβη στην Υψηλή Πύλη M.G.F.A. Choiseul-Gouffier. Προς τέλη του 18ου αιώνα ο Choiseul-Gouffier πραγματοποίησε ένα ταξίδι στο Αιγαίο και με την έκδοση που ακολούθησε άλλαξε την «εικόνα» που είχαν μέχρι τότε οι Δυτικοευρωπαίοι αναγνώστες για την Ανατολή. Το έργο αυτό, εξέφρασε με τον πιο εντυπωσιακό τρόπο τα πνευματικά και καλλιτεχνικά ρεύματα την εποχή εκείνη στην Ευρώπη. Στις αρχές του 19ου αιώνα εμφανίζεται η Ρόδος σε σημαντικό λιμενοδείκτη με αγκυροβόλια (J. Roux, στα 1804). Την ίδια περίοδο ο ζωγράφος L. Mayer (1803) μας παραδίδει σε επιχρωματισμένο χαρακτικό σπάνιο θέμα αρχαίου μνημείου και έχουμε στον Ed. D. Clarke (στα 1814), μεταξύ άλλων, και δύο πίνακες με τον ορίζοντα των ακτογραμμών.

Τον 19ο αιώνα, το «Μεγάλο Ταξίδι» (Grand Tour) στην Ανατολή, επιθυμία και σχεδόν υποχρέωση κάθε ευκατάστατου Δυτικοευρωπαίου, τόσο για την απόκτηση γνώσεων όσο και για κοινωνική του προβολή, περιελάμβανε και την επίσκεψη στη Ρόδο (J. d’ Estourmel στα 1848 και J.H. Allan στα 1843), ενώ τα Λευκώματα της εποχής κοσμούνται φυσικά και με απόψεις από τα αξιοθέατα της πόλης και της νήσου (J. Carne στα 1848).

Στο Λεύκωμα (1984) μάς παραδίδονται αξιολογότατες και σπάνιες ξυλογραφίες από το πρωτοπόρο εβδομαδιαίο βρετανικό περιοδικό “The Illustrated London News” (1842-1885) και το συγγενές “The Graphic” (1869-1885). Απεικονίζονται τοποθεσίες, πρόσωπα και γεγονότα (πολιτικά, κοινωνικά, πολεμικά), μερικά αφορούν και τη Ρόδο, από το 1842 έως το 1885. Τα καλλιτεχνικά περιοδικά του 19ου αιώνα, με ταξιδιωτικό αλλά και αφηγηματικό περιεχόμενο, δημοσίευαν πίνακες με απόψεις σημαντικών μνημείων της Ανατολής συνοδευόμενους από εμπεριστατωμένα επεξηγηματικά κείμενα. Αποτελούσαν ευπώλητες εκδόσεις με ψυχαγωγικό αλλά και εποικοδομητικό χαρακτήρα (M. Busch, 1869).

Οι πίνακες του G. Scharf με τα συνοδευτικά κείμενα του Ch. Fellows συγκροτούν μια πολύ εντυπωσιακή έκδοση (1854) με τις τοποθεσίες και τις αρχαιότητες στην Λυκία, την Καρία και την Λυδία, όπου ο Fellows εργάστηκε για τον εντοπισμό αλλά και την λαφυραγώγηση μνημείων. Αξιοπρόσεχτα τα γραφικά στιγμιότυπα που εμπλουτίζουν τις απόψεις και όπου παρατηρούμε ανθρώπινους τύπους των περιοχών σε καθημερινές αγροτικές, κτηνοτροφικές εργασίες καθώς και στιγμές ψυχαγωγίας τους, δραστηριότητες που πραγματοποιούνται στους χώρους των ερειπίων.Περιλαμβάνεται πίνακας με άποψη της Ρόδου.

Τα χαρακτικά και οι ακουαρέλες με τοπία ή λεπτομέρειες του χώρου και ανθρώπινους τύπους, τα οποία προέρχονται από σχέδια του ίδιου του P. Jeancard (1919), θυμίζουν φωτογραφικές λήψεις.

Τέλος, υπάρχουν δύο εκδόσεις αφιερωμένες αποκλειστικά στη Ρόδο. Η πρώτη πρoέρχεται από τον Φλαμανδό  Β.Ε.Α. Rottiers (1828), ο οποίος παρέμεινε έξι μήνες στη Ρόδο και εργάστηκε για την περιγραφή και απεικόνιση των μεσαιωνικών μνημείων της νήσου. Η δεύτερη έκδοση είναι το σπάνιο Λεύκωμα με σχέδια της Elizabeth Wrede (1918), η οποία κατάφερε να αποδώσει την απλότητα και λιτότητα του δημόσιου και ιδιωτικού βίου σε αυτό το νησί της ανατολικής Μεσογείου, που τόσο γοήτευε τους Δυτικοευρωπαίους ταξιδιώτες.

Σύνταξη: Ιόλη Βιγγοπούλου