Η Χίος απέναντι από τον μεγάλο φυσικό κόλπο της Σμύρνης στη Μικρά Ασία και πάνω στη θαλάσσια διαδρομή από την έξοδο των Δαρδανελλίων μέχρι την Ρόδο ή την Αλεξάνδρεια πέρασε, το 1571, από την γενοβέζικη στην οθωμανική κυριαρχία. Τόσο μέχρι τον 16ο όσο και μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, στο νησί στάθμευσαν ή και παρέμειναν πολλοί περιηγητές οι οποίοα και μας κληροδότησαν σημαντικά κείμενα και εικονογραφικό υλικό. Αφενός το σπάνιο προϊόν, η μαστίχα, που μόνον εκεί στη νότια Χίο μπορεί να εξαχθεί από ένα κοινό είδος σχίνου και, αφετέρου η ομορφιά και η ευγένεια των γυναικών καθώς και οι πολυστολισμένες ενδυμασίες τους έδωσαν την αφορμή στους ξένους επισκέπτες να περιγράψουν και να απεικονίσουν τις μοναδικότητες του νησιού.

Η Χίος  ελαύνει στον χώρο της λογιοσύνης και των γεωγραφικών εκδόσεων, όπως και η υπόλοιπη νησιωτική Ελλάδα, με το “Liber Insularum Archipelagi”, το πρωτοπόρο χειρόγραφο χαρτογραφικό έργο, στις αρχές του 15ου αιώνα, του Cr. Buondelmonti, που έγινε και πρότυπο για τα μεταγενέστερα νησολόγια, όπως αυτά των B. dalli Sonetti (1485) και του Β. Bordone (1547). Ο Sonetti συνοδεύει τους χάρτες με έμμετρα κείμενα, ενώ ο Bordone σημειώνει στους ιδιότυπους χάρτες του πληροφορίες, μεταξύ άλλων, για τους μύθους, το κλίμα και την ιστορία του νησιού. Η Χίος εμφανίζεται στο πρωτοποριακό για την εποχή του νησολόγιο του G.Fr. Camocio (1574), το οποίο επηρέασε μεταγενέστερα νησολόγια, όπως αυτό του G. Rosaccio (1598), αλλά και εικονογράφησε προσκυνηματικά χρονικά (H. Beauvau, 1615). Ο T. Porcacchi κυκλοφόρησε μία πολύ πετυχημένη έκδοση (1620) νησολογίου με τη νέα τεχνική στην χάραξη, αυτήν της χαλκογραφίας. Η τεχνική αυτή επέτρεπε περισσότερες λεπτομέρειες, μεγαλύτερη ακρίβεια, πυκνότητα πληροφοριών, και καθιερώθηκε σταδιακά σε όλα τα εικονογραφημένα έργα μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, οπότε προτιμήθηκε βαθμιαία η λιθογραφία. Στην έκδοση του Μ. Boschini, μικρό νησολόγιο και όμορφο δείγμα της βενετσιάνικης χαρακτικής των μέσων του 17ου αιώνα, ο χάρτης της Χίου, όπως και όλοι οι άλλοι, συνοδεύεται με επεξηγηματικό κείμενο ιστορικο-γεωγραφικού περιεχομένου. Οι εξαιρετικής χάραξης χάρτες της αρχαίας Ελλάδος του J. Laurenberg (1660) συνοδεύονται από επεξηγηματικά ιστορικο-γεωγραφικά κείμενα, όπου αναγνωρίζουμε την βαθιά λόγια γνώση του δημιουργού. Το νησολόγιο του Fr. Piacenza (1688) περιλαμβάνει χάρτες με εξαιρετική χάραξη και πλούσιο αφηγηματικό υλικό για τα νησιά του Αιγαίου πελάγους αλλά και την Κύπρο και την Πελοπόννησο. Χάρτες που απεικονίζουν το νησί, έχουμε και στα έργα των O.G. Busbecq (1664), J. Sandrart (1686) και J. Roux (1804). Στο πρώτο, ο χάρτης κοσμεί επανέκδοση του χρονικού που πρωτοκυκλοφόρησε τον 16ο αιώνα και που είχε πολύ μεγάλη επιτυχία, στο δεύτερο, λόγιο έργο του Γερμανού χαράκτη, ο χάρτης  μιμείται  προγενέστερη χάραξη από παρεμφερές έργο και στο τρίτο χαρτογραφούνται τα σημαντικά αγκυροβόλια της περιοχής. Στις εκδόσεις του J. Enderlin (1686), J. Enderlin (1688) και του V.M. Coronelli (1707) συναντούμε πίνακες με θέματα (χάρτης και άποψη της πόλης) που αντιγράφουν δημοφιλείς προγενέστερες εκδόσεις αλλά και έργα που κυκλοφορούν την ίδια περίοδο. Η έκδοσεις κοσμούνται και με πίνακες με σπάνια για την εποχή θέματα (Μαστιχόδεντρο, αρχαιότητες). Εξαιρετικά σπάνια, ίσως και μοναδική, η απεικόνιση ερειπίων στη νήσο (J. Enderlin, 1685). Πιθανότατα, πρόκειται για απεικόνιση που βασίστηκε σε φιλολογικές πηγές της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας.Οι πίνακες στο έργο του J. Sandrart (1687) απεικονίζουν κάστρα και τοποθεσίες, κυρίως της βενετικής κυριαρχίας. Παρόμοια έργα κυκλοφόρησαν για να εξαίρουν τις νικηφόρες νίκες των Ενετών στη σύγκρουση τους με του Οθωμανούς στη διάρκεια του ΣΤ΄Βενετο-οθωμανικού πολέμου  (1684-1699). Στα τέλη του 17ου αιώνα, οι εκδόσεις του J. Peeters (1690) εξαίρουν τις νίκες των χριστιανικών δυνάμεων της Δύσης στους Βενετο-οθωμανικούς πολέμους. Απεικονίζονται πόλεις, λιμάνια και τοποθεσίες από την Αδριατική θάλασσα έως την Ινδία.

Στην αξιόλογη έκδοση Descrittione... di Scio (1694) που κυκλοφόρησε με αφορμή την κατάκτηση της Χίου από τους Βενετούς (1694-1695) περιλαμβάνεται άποψη της πόλης της Χίου, η οποία όμως αντιγράφει χαρακτικό που είχε ήδη δημοσιευθεί σε προγενέστερες εκδόσεις. 

Τα σχέδια που συνοδεύουν το κείμενο του B. de Monconys (1665-66), αποτελούν το μοναδικό παρόμοιο υλικό που μας παραδίδεται από τις εκδόσεις τις ταξιδιωτικής γραμματείας. Περιλαμβάνουν μηχανές απόσταξης, πειράματα χημείας, υδραυλικές συσκευές, υδρόμετρα, αρχιτεκτονικά σχέδια, μετεωρολογικά φαινόμενα, κατόψεις, ανθρώπινους τύπους, αστρονομικά όργανα κ.ά. Το σχέδιο που αναφέρεται στη Χίο απεικονίζει. εκκλησία στο νησί.

Ο J. Seller ήταν ο δημιουργός της πρώτης λεπτομερούς χαρτογράφησης των ακτών της Μεσογείου, γνωστής με τον τίτλο «English Pilot...», η οποία πρωτοεκδόθηκε τον 17^ο αιώνα, επανεκδόθηκε επανειλημμένα, και συνέχισε να χρησιμοποιείται ως έργο αναφοράς μέχρι και τον 19^ο αιώνα (εδώ η έκδοση του 1771). Το συνολικό έργο του Seller καθιέρωσε την αγγλική γλώσσα στους ναυτικούς χάρτες και επηρέασε έντονα τις μεταγενέστερες χαρτογραφικές εκδόσεις. Παραδίδονται σχέδια ακτών της περιοχής.

Απόψεις του λιμανιού και αξιόλογων τοποθεσιών στο νησί έχουμε ήση από τον 16ο αιώνα. Αρχικά, αξιοπρόσεχτα και μοναδικά παραμένουν τα χειρόγραφα σχέδια στο ημερολόγιο ταξιδιού του Γάλλου J. Maurand (1544), όπου βλέπουμε σχέδιο με άποψη του λιμένα της νήσου. Στα 1714, έχουμε την πρώτη αληθοφανή άποψη της Χίου στο χρονικό του C. Le Bruyn, ο οποίος το κοσμεί με πρωτότυπα θέματα και εξαιρετικά, σε ζωγραφικό πια ύφος, χαρακτικά ενώ στα 1745, στο έργο του Άγγλου R. Pococke συναντούμε άποψη της περιοχής γνωστής ως «Δασκαλόπετρα». Το ίδιο θέμα, αλλά και μερικά άλλά (Κρήνη στην πόλη της Χίου, Περιβόλι με μαγγανοπήγαδο στον Κάμπο) κοσμούν το μεγαλόοπνο έργο του Γάλλου M.G.F.A. Choiseul-Gouffier, το οποίο εξέφρασε με έναν νέο και πρωτότυπο τρόπο το αρχαιόφιλο και φιλελληνικό πνεύμα της εποχής του και εισήγαγε (τέλος 18ου - αρχές 19ου αιώνα) την «εικόνα» ως πρωτεύον στοιχείο σε ταξιδιωτικό χρονικό.

Στο σπάνιο Λεύκωμα της Γενναδείου Βιβλιοθήκης με σχέδια σε σέπια (Album of 18 original drawings in sepia, περ. 1800), ο καλλιτέχνης αποδίδει έντονα το περιβάλλον τοπίο κυρίως παρά συγκεκριμένα μνημεία στον χώρο.

Τον 19ο αιώνα, όταν η ανατολική Μεσόγειος αποτελεί το πιο σημαντικό προορισμό στα ταξίδια των Δυτικο-Ευρωπαίων σαν μέρος του Μεγάλου Ταξιδιού ( Grand Tour), ταξίδι για την κοινωνική του προβολή αλλά και για τις γνώσεις και όταν τα μεταφορικά μέσα καλυτέρευσαν και διευκόλυναν τις μετακινήσεις, η Χίος συνεχίζει να απεικονίζεται είτε σαν προορισμός  είτε στο ευρύτερο τοπίο απόψεων  (Chr. Wordsworth στα 1882, J.H. Allan στα  1843). Ένα ιδιαίτερο και σπάνιο σχέδιο του W. Gell, που απεικονίζει πολυτελή οικία, πιθανότατα στην περιοχή Κάμπος της Χίου,  κοσμεί το έργο του J. Auldjo (1835).

Στο Λεύκωμα(1984) μάς παραδίδονται αξιολογότατες και σπάνιες ξυλογραφίες από το πρωτοπόρο εβδομαδιαίο βρετανικό περιοδικό “The Illustrated London News” (1842-1885) και το συγγενές “The Graphic” (1869-1885). Απεικονίζονται τοποθεσίες, πρόσωπα και γεγονότα (πολιτικά, κοινωνικά, πολεμικά) και της Χίου από το 1842 έως το 1885. Ειδικότερα, συναντάμε πολλά άρθρα και εικόνες που αφορούν τον καταστροφικό σεισμό του 1881. Αποκαλυπτικές για το μέγεθος των καταστροφών που προκάλεσε στη Χώρα και στα νοτιόχωρα της Χίου ο ισχυρός σεισμός του 1881 παραμένουν οι φωτογραφίες των αδελφών Καστάνια από τη Σμύρνη (Album des ruines de Chio (1881).

Πίνακα με νομίσματα της; Νήσου έχουμε στο έργο Archipel, του Ol. Dapper στα 1688, αρχαίο σπάνιο ανάγλυφο  απεικονίζεται στις εκδόσεις της Εταιρείας των Dilettanti (1769)  ενώ άλλες αρχαιότητες από το νησί δημοσιεύονται στο έργο του R. Pococke (1745)

Οι γυναίκες της Χίου αποτέλεσαν ένα πολύ αγαπητό και προσφιλές θέμα εικονογράφησης ήδη από τον 16ο αιώνα. Στο πρώτο περιηγητικό έργο με ανθρώπινους τύπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αυτό του N. De Nicolay (1580), υπάρχουν δύο πίνακες με ενδυμασίες, νέας και ώριμης γυναίκας. Οι γυναίκες αυτές μορφές αντιγράφηκαν, και επαναχρησιμοποιήθηκαν με πολλές παραλλαγές για να εικονογραφήσουν παρεμφερείς εκδόσεις μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα (Ol. Dapper, “Archipel” στα 1688).  Αξιοπρόσεκτες θεωρούνται οι απεικονίσεις γυναικών της Ανατολής με φόντο τοποθεσίες της οθωμανικής πρωτεύουσας στο έργο του G. De La Chapelle (1648;) μεταξύ των οποίων και μία γυναικεία ενδυμασία της Χίου. Γυναίκες της Χίου, με την ενδυμασία τους, βλέπουμε και στο έργο του J. Pitton de Tournefort (1717), έργο που επαναπροσανατόλισε έκτοτε τα δρομολόγια των ταξιδιωτών και αποτέλεσε τομή στην εξέλιξη της ταξιδιωτικής γραμματείας, τόσο για το περιεχόμενο του όσο και για την εικονογράφησή του. Μία άλλη απεικόνιση γυναικείας ενδυμασίας από τη Χίο, δημοσιεύτηκε στο πολύ δημοφιλές Λεύκωμα του Van Mour (1714), πίνακας που επηρέασε τη θεματική και αντιγράφηκε  σε πολλά μεταγενέστερα  έργα. (Calvert στα 1769). Την ίδια περίοδο συναντάμε πίνακες με ενδυμασίες και αξιοπρόσεχτους κεφαλόδεσμους γυναικών της Χίου στα έργα των C. De Bruyn (1714),  A. De La Mottraye (1722) ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα πίνακες με με γυναικείες ενδυμασίες της νήσου έχουμε και στα έργα των G.A. Olivier (1801) J.L.S. Bartholdy (1807) και στο εξαιρετικό για την ποιότητα του σχεδίου και την εικαστική αντίληψη Λεύκωμα του O.M. von Stackelberg (1828). Iσότονα με το κείμενό του, τα σχέδια, με μια ιδιαίτερη ματιά και σπάνια θέματα, του Γάλλου ταξιδιώτη A.L. Castellan συμπληρώνουν τον ευγενικό αφηγηματικό του λόγο και την κομψή, πολύτομη, μικρού σχήματος έκδοση (1812). Αξιωματούχοι, πλανόδιοι πωλητές και στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής απεικονίζονται, λίγο άτεχνα, στους πίνακες του Lechaise (1821), Lechaise (1821). Ανδρική ενδυμασία έχουμε στο έργο του C. Deval (1827) ενώ το έργο του Ph. Argenti (1953) για την Ενδυμασία της Χίου αποτελεί την πιο εξαντλητική για το θέμα μελέτη με πλουσιότατο εικονογραφικό υλικό που προέρχεται κυρίως από τα περιηγητικά έργα.

Τα πρωτοπόρα σκαριφήματα του Γάλλου σκιτσoγράφου H.L. Avelot (1899), με ανθρώπινους κυρίως τύπους, αλλά και λεπτομέρειες και στιγμιότυπα του καθημερινού βίου, αποτελούν εξαιρετικά πρωτότυπο υλικό, και έκτοτε συναντάμε και άλλους καλλιτέχνες που τολμούν παρόμοιες εικονογραφήσεις.

Τέλος, η έκδοση του Fr. Perilla (1928)  εφιερωμένη εξ΄ολοκλήρου στη Χίο, περιέχει, σχέδια, χαρακτικά, υδατογραφίες, φωτογραφίες του ιδίου για όλα τα αξιοθέατα, μνημεία,  και τοπία της νήσου.

Σύνταξη: Ιόλη Βιγγοπούλου